“गणपती बाप्पा मोरया, मंगलमूर्ती मोरया!”
ही घोषणा ऐकताच महाराष्ट्राच्या आणि अवघ्या भारताच्या वातावरणात एक विलक्षण चैतन्य, उत्साह आणि भक्तीचा संचार होतो. भाद्रपद महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील चतुर्थी, म्हणजेच गणेश चतुर्थी! हा केवळ एक सण नाही, तर तो आपल्या सर्वांसाठी एक उत्सव, एक श्रद्धा आणि एक परंपरेचा अनमोल ठेवा आहे. बुद्धीची देवता, विघ्नहर्ता, आणि १४ विद्या व ६४ कलांचा स्वामी असलेल्या श्री गणेशाचा हा जन्मसोहळा.
‘भक्ती कट्टा’च्या या सविस्तर लेखात, आपण आपल्या लाडक्या बाप्पाच्या या उत्सवाच्या मुळाशी जाणार आहोत. या लेखात तुम्हाला गणेश चतुर्थी माहिती सखोलपणे मिळेल – त्याच्या प्राचीन इतिहासापासून ते सार्वजनिक गणेशोत्सवाच्या क्रांतीपर्यंत, त्याच्या आध्यात्मिक महत्त्वापासून ते घरगुती पूजा विधीपर्यंत. चला, या मंगलमयी प्रवासाला सुरुवात करूया.
Table of Contents
गणेश चतुर्थीचा उगम आणि प्राचीन इतिहास
गणेश चतुर्थीचा इतिहास हा केवळ १००-१२५ वर्षांचा नाही, तर तो थेट पौराणिक काळापर्यंत जातो.
पौराणिक आणि ऐतिहासिक मुळे
‘स्कंद पुराण’, ‘भविष्य पुराण’ आणि ‘ब्रह्मवैवर्त पुराण’ यांसारख्या अनेक प्राचीन ग्रंथांमध्ये गणपतीच्या पूजेचा आणि व्रताचा उल्लेख आढळतो. गणेशाला ‘प्रथम पूजनीय’ म्हणजेच कोणत्याही पूजेच्या सुरुवातीला पहिला मान दिला जातो. ऐतिहासिकदृष्ट्या, सातवाहन, राष्ट्रकूट आणि चालुक्य या राजवटींमध्येही गणेश पूजन प्रचलित होते. पुढे, पुण्यामध्ये पेशव्यांच्या काळात तर हा उत्सव मोठ्या थाटामाटात साजरा केला जात असे, पण तो मुख्यतः घरगुती आणि खाजगी स्वरूपाचा होता.
सार्वजनिक गणेशोत्सवाची क्रांती: लोकमान्य टिळकांचे योगदान
आज आपण जो जल्लोषपूर्ण सार्वजनिक गणेशोत्सव पाहतो, त्याचे संपूर्ण श्रेय जाते ते स्वातंत्र्यसेनानी लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक यांना. १८९३ सालचा तो काळ. भारत ब्रिटिशांच्या पारतंत्र्यात होता. ब्रिटिशांनी भारतीयांच्या एकत्र येण्यावर आणि सभांवर कडक निर्बंध लादले होते. अशा वेळी लोकांच्या मनात स्वातंत्र्याची ज्योत पेटवण्यासाठी आणि त्यांना एकत्र आणण्यासाठी टिळकांना एका व्यासपीठाची गरज होती.
धार्मिक उत्सवावर ब्रिटिश सरकार थेट बंदी घालू शकत नाही, हे ओळखून टिळकांनी अत्यंत दूरदृष्टीने घरगुती गणेशोत्सवाला सार्वजनिक स्वरूप दिले. त्यांचे दोन मुख्य उद्देश होते:
- सामाजिक ऐक्य: सर्व जाती-धर्माच्या लोकांनी एकत्र येऊन उत्सव साजरा करावा, जेणेकरून त्यांच्यातील मतभेद दूर होऊन एकीची भावना वाढेल.
- राजकीय जागृती: उत्सवानिमित्त होणाऱ्या मेळ्यांमध्ये, कीर्तनांमध्ये आणि व्याख्यानांमध्ये स्वातंत्र्याचा आणि स्वराज्याचा विचार लोकांपर्यंत पोहोचवणे.
टिळकांच्या या एका निर्णयाने गणेशोत्सवाला एका सामाजिक क्रांतीचे स्वरूप दिले आणि तो खऱ्या अर्थाने ‘लोकांचा उत्सव’ बनला.
गणेश चतुर्थीचे महत्त्व: केवळ उत्सव नाही, तर एक जीवनप्रणाली
गणेश चतुर्थीचे महत्त्व हे अनेक स्तरांवर विभागलेले आहे, जे आपल्या जीवनाला एक नवी दिशा देते.
आध्यात्मिक आणि वैयक्तिक महत्त्व
- विघ्नहर्ता: गणेश म्हणजे ‘गणांचा ईश’ अर्थात स्वामी. ते आपल्या मार्गातील सर्व अडथळे (विघ्न) दूर करतात. म्हणूनच प्रत्येक शुभ कार्याची सुरुवात ‘श्रीगणेशाय नमः’ म्हणून केली जाते.
- बुद्धी आणि ज्ञानाचे प्रतीक: गणेशाचे मोठे डोके हे बुद्धिमत्ता आणि ज्ञानाचे प्रतीक आहे. मोठे कान म्हणजे जास्त ऐकावे आणि लहान तोंड म्हणजे कमी बोलावे. त्यांची सोंड ‘ॐ’ काराचे प्रतीक मानली जाते.
- नवीन सुरुवात: गणेश चतुर्थी हा कोणत्याही नवीन कार्याची, नवीन संकल्पाची सुरुवात करण्यासाठी सर्वोत्तम दिवस मानला जातो.
सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
हा उत्सव समाजाला एकत्र बांधून ठेवण्याचे काम करतो. दहा दिवसांच्या या काळात सार्वजनिक मंडळे विविध सांस्कृतिक आणि समाजप्रबोधनपर कार्यक्रमांचे आयोजन करतात. यामुळे कलाकारांना व्यासपीठ मिळते, स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, पिढ्यानपिढ्या चालत आलेली ही परंपरा पुढच्या पिढीपर्यंत पोहोचवली जाते.
घरगुती गणेश पूजा विधी: बाप्पाचे स्वागत कसे करावे?
घरी गणपती बसवण्याचा आनंद काही वेगळाच असतो. गणेश पूजा विधी अत्यंत श्रद्धेने आणि सोप्या पद्धतीने कसा करावा, याची माहिती खाली दिली आहे.
पूजेची तयारी आणि मूर्ती स्थापना
- स्वच्छता: मूर्ती आणण्यापूर्वी संपूर्ण घर स्वच्छ करावे. वातावरण प्रसन्न आणि पवित्र ठेवावे.
- स्थापना: एका स्वच्छ पाटावर किंवा चौरंगावर लाल वस्त्र अंथरून, त्यावर अक्षता (तांदूळ) ठेवाव्यात. त्यावर श्रीगणेशाची मूर्ती स्थापित करावी. मूर्तीचे तोंड शक्यतो पूर्व किंवा उत्तर दिशेला असावे.
सोळा उपचारांची षोडशोपचार पूजा
शास्त्रानुसार १६ टप्प्यांमध्ये पूजा केली जाते, पण आपण त्यातील काही महत्त्वाचे टप्पे सोप्या पद्धतीने करू शकतो.
- ध्यान आणि आवाहन: हात जोडून गणेशाचे ध्यान करावे आणि ‘ॐ गं गणपतये नमः’ या मंत्राने त्यांचे आवाहन करावे.
- स्नान: मूर्तीवर थोडे पाणी (गंगाजल असल्यास उत्तम) शिंपडून स्नान घालावे.
- वस्त्र आणि अलंकार: मूर्तीला कापसाचे वस्त्र (वस्त्रमाळ), जानवे अर्पण करावे.
- गंध, अक्षता, फुले: मूर्तीला चंदन किंवा कुंकवाचा टिळा लावावा. अक्षता वाहाव्यात. जास्वंदीचे लाल फूल, शमीची पाने आणि विशेषतः दुर्वा वाहाव्यात. गणेशाला दुर्वा अत्यंत प्रिय आहेत.
- धूप-दीप: अगरबत्ती आणि तुपाचा दिवा ओवाळावा.
- नैवेद्य: गणपती बाप्पाला त्यांच्या आवडत्या मोदकांचा नैवेद्य दाखवावा. यासोबत इतर फळे आणि मिठाई अर्पण करावी.
- आरती: कापूर लावून ‘सुखकर्ता दुःखहर्ता’ ही आरती कुटुंबासोबत मिळून म्हणावी.
- प्रदक्षिणा आणि प्रार्थना: पूजेनंतर गणेशाला प्रदक्षिणा घालून आपल्या मनोकामना पूर्ण होण्यासाठी प्रार्थना करावी.
पौराणिक कथा: गणेशाच्या जन्माची आणि पराक्रमाची गाथा
प्रत्येक सणामागे एक सुंदर कथा दडलेली असते. गणेश जन्म कथा ही त्यापैकीच एक.
एकदा माता पार्वती स्नानासाठी जात होत्या. आपले रक्षण करण्यासाठी त्यांनी आपल्या अंगावरील मळापासून एका तेजस्वी बालकाची मूर्ती घडवली आणि तिच्यात प्राण फुंकले. त्याला दारात बसवून, कोणालाही आत येऊ न देण्याची आज्ञा दिली. काही वेळाने तिथे भगवान शंकर आले. बाल गणेशाने त्यांना ओळखले नाही आणि आपला हट्ट न सोडता त्यांना अडवले. दोघांमध्ये मोठे युद्ध झाले आणि भगवान शंकरांनी क्रोधाच्या भरात त्रिशूळाने त्या बालकाचे शीर धडावेगळे केले.
माता पार्वती बाहेर आल्या आणि आपल्या पुत्राला मृत अवस्थेत पाहून विलाप करू लागल्या. त्यांचा क्रोध इतका वाढला की सृष्टीचा विनाश होण्याची शक्यता निर्माण झाली. तेव्हा सर्व देवांनी भगवान शंकरांची विनवणी केली. शंकरांनी आपल्या गणांना आज्ञा दिली की, “उत्तरेकडे तोंड करून झोपलेल्या कोणत्याही प्राण्याचे शीर घेऊन या.” गणांना एक हत्तीचे पिल्लू दिसले आणि त्यांनी त्याचे शीर आणले. भगवान शिवांनी ते शीर बालकाच्या धडाला जोडले आणि त्याला पुन्हा जिवंत केले. अशा प्रकारे, तो ‘गजानन’ झाला. तेव्हा सर्व देवांनी गणेशाला ‘सर्वांमध्ये प्रथम पूजनीय’ आणि ‘विघ्नहर्ता’ होण्याचा आशीर्वाद दिला.
निष्कर्ष (Conclusion)
गणेश चतुर्थी २०२५ हा केवळ मूर्तीची स्थापना आणि विसर्जन करण्याचा सण नाही. तो आपल्या आत असलेल्या दुर्गुणांचे विसर्जन करून सद्गुणांची स्थापना करण्याचा सण आहे. लोकमान्य टिळकांनी ज्या एकतेच्या उद्देशाने या उत्सवाला सार्वजनिक केले, तो उद्देश आपण आजही जपला पाहिजे. हा सण आपल्याला शिकवतो की, कोणतेही कार्य ज्ञानाने, बुद्धीने आणि एकत्रितपणे केल्यास त्यातील सर्व विघ्ने दूर होतात.
तुमच्या घरी येणारे बाप्पा तुमच्या सर्व इच्छा पूर्ण करोत आणि तुमच्या जीवनात सुख, समृद्धी आणि शांती घेऊन येवोत, हीच ‘भक्ती कट्टा’ परिवारातर्फे सदिच्छा!
तुम्ही गणेश चतुर्थी कशी साजरी करता? तुमचा एखादा खास अनुभव किंवा आठवण आम्हाला कमेंटमध्ये नक्की सांगा!
गणपती बाप्पा मोरया! पुढच्या वर्षी लवकर या!