गणेश चतुर्थीचा सण जवळ आला की, बाजारपेठा चैतन्याने आणि उत्साहाने भरून जातात. आकर्षक मखरं, पूजेचे साहित्य आणि आपल्या लाडक्या बाप्पाच्या विविध रूपांतील सुंदर मूर्तींनी दुकाने सजलेली दिसतात. आपल्या घरी बाप्पाचे आगमन होणार या कल्पनेनेच मन आनंदून जाते. पण या सगळ्यात, आपल्या घरी कोणत्या गणेशाचे आगमन व्हावे, म्हणजेच गणेश मूर्ती कशी निवडावी, हा सर्वात पहिला आणि महत्त्वाचा प्रश्न असतो.
मूर्ती निवडणे हे केवळ तिच्या सुंदरतेवर अवलंबून नाही, तर त्यामागे शास्त्र आणि भावना दोन्ही दडलेल्या आहेत. आजच्या काळात तर पर्यावरणाचा विचार करणे हे आपले परम कर्तव्य बनले आहे. ‘भक्ती कट्टा’च्या या लेखात आपण शास्त्र आणि प्रकृती (पर्यावरण) या दोन्हींचा विचार करून, आपल्या घरासाठी सर्वोत्तम गणेश मूर्ती कशी निवडावी, याबद्दल सविस्तर माहिती घेणार आहोत.
Table of Contents
मूर्ती निवडण्यामागे शास्त्र काय सांगते?
आपल्या धर्मशास्त्रांमध्ये मूर्ती कशी असावी, याचे काही नियम आणि संकेत दिले आहेत. घरात स्थापन केली जाणारी मूर्ती ही शांत, प्रसन्न आणि सकारात्मक ऊर्जा देणारी असावी, असे शास्त्र सांगते.
बसलेली मूर्ती (आसनस्थ गणेश)
घरातल्या पूजेसाठी शक्यतो पद्मासन किंवा सिंहासन यावर बसलेली गणेश मूर्ती निवडावी. बसलेली मूर्ती ही शांतता, समृद्धी आणि घरात स्थैर्य आणणारी मानली जाते. अशा मूर्तीच्या पूजनाने घरात लक्ष्मीचा वास स्थिर राहतो, अशी श्रद्धा आहे. उभ्या असलेल्या मूर्ती या चंचलतेचे प्रतीक मानल्या जातात आणि त्यांची पूजा अधिक कडक नियमांनी करावी लागते, त्यामुळे त्या सार्वजनिक मंडळांसाठी अधिक योग्य ठरतात.
सोंडेची दिशा: डावी की उजवी?
हा अनेकांच्या मनातील एक महत्त्वाचा प्रश्न असतो.
- डाव्या सोंडेचा गणपती (वाममुखी): ज्या मूर्तीची सोंड डावीकडे वळलेली असते, तिला वाममुखी मूर्ती म्हणतात. डावी दिशा ही चंद्राची आणि शीतलतेची मानली जाते. त्यामुळे, डाव्या सोंडेचा गणपती हा शांत, लवकर प्रसन्न होणारा आणि सांसारिक सुख देणारा मानला जातो. घरामध्ये पूजा करण्यासाठी ही मूर्ती सर्वोत्तम मानली जाते, कारण तिची पूजा साध्या पद्धतीने केली तरी चालते.
- उजव्या सोंडेचा गणपती (सिद्धिविनायक): ज्या मूर्तीची सोंड उजवीकडे वळलेली असते, तिला ‘सिद्धिविनायक’ म्हणतात. उजवी दिशा ही सूर्याची आणि तीव्र शक्तीची मानली जाते. ही मूर्ती अत्यंत शक्तिशाली आणि जागृत असते, पण तिच्या पूजेचे नियम खूप कडक असतात. म्हणूनच, उजव्या सोंडेच्या मूर्तीची स्थापना सहसा मंदिरांमध्ये केली जाते.
मूर्तीमधील इतर महत्त्वाच्या गोष्टी
- वाहन: मूर्तीसोबत तिचे वाहन, म्हणजेच मूषक (उंदीर) असणे आवश्यक आहे.
- प्रसाद: गणेशाच्या हातात त्याचा आवडता मोदक किंवा लाडू असावा.
- शस्त्रे: मूर्तीच्या हातांमध्ये पाश आणि अंकुश असावेत.
- रूप: मूर्तीचे रूप हे प्रसन्न, शांत आणि आशीर्वाद देणारे असावे.
मूर्ती कशाची असावी? शाडू माती विरुद्ध प्लास्टर ऑफ पॅरिस (POP)
ही आजच्या काळातील सर्वात मोठी आणि महत्त्वाची चर्चा आहे. आपली भक्ती पर्यावरणासाठी घातक ठरू नये, याची काळजी घेणे ही आपली जबाबदारी आहे.
शाडूची गणेश मूर्ती आणि तिचे महत्त्व
- शाडू माती म्हणजे काय?: शाडू ही एक प्रकारची नैसर्गिक, मऊ आणि शुद्ध चिकणमाती असते, जी प्रामुख्याने नदीच्या काठी किंवा तळाशी आढळते.
- धार्मिक आणि शास्त्रीय महत्त्व: आपल्या धर्मग्रंथांनुसार, मानवी शरीर हे पंचमहाभूतांपासून (पृथ्वी, आप, तेज, वायू, आकाश) बनलेले आहे आणि मृत्यूनंतर ते पुन्हा पंचमहाभूतांत विलीन होते. त्याचप्रमाणे, पार्थिव गणेश (मातीचा गणपती) पूजेचा नियम आहे. मातीतून तयार झालेली मूर्ती पूजेनंतर पुन्हा पाण्यात विसर्जित होऊन निसर्गात विलीन होते. हे निसर्गचक्र पूर्ण करते आणि हीच सर्वात ‘सात्विक’ आणि शास्त्रशुद्ध पद्धत आहे.
- पर्यावरणीय फायदे: शाडूची गणेश मूर्ती ही पाण्यात पूर्णपणे विरघळते. यामुळे जल प्रदूषण होत नाही. या मातीचा पाण्यातील जीवसृष्टीवर कोणताही वाईट परिणाम होत नाही. आपली श्रद्धा आणि पर्यावरण या दोन्हींचा सन्मान यातून राखला जातो.
प्लास्टर ऑफ पॅरिस (POP) मूर्तीचे तोटे
- POP म्हणजे काय?: प्लास्टर ऑफ पॅरिस हे जिप्सम नावाच्या रसायनापासून बनवलेले एक कृत्रिम पदार्थ आहे.
- पर्यावरणाची हानी: POP गणेश मूर्ती पाण्यात अजिबात विरघळत नाही. अनेक दिवस ती तशीच पडून राहते. या मूर्तींवर दिलेले रासायनिक रंग पाण्यातील ऑक्सिजन कमी करतात आणि पारा, शिसे यांसारखे जड धातू पाण्यात मिसळून ते विषारी बनवतात. याचा थेट परिणाम पाण्यातील मासे आणि इतर जलचरांवर होतो.
- श्रद्धेचा अपमान: विसर्जनानंतर कित्येक दिवस या मूर्ती तुटलेल्या, विद्रूप अवस्थेत पाण्याच्या काठी किंवा समुद्राच्या किनाऱ्यावर येऊन पडतात. आपल्या आराध्य देवतेची अशी विटंबना पाहणे हे कोणत्याही भक्तासाठी क्लेशदायक असते.
पर्यावरणपूरक गणेशोत्सवासाठी आणखी काही सुंदर पर्याय
- हळदीची मूर्ती: घरातल्या घरात पूजेसाठी हळदीपासून बनवलेली मूर्ती अत्यंत शुभ मानली जाते.
- बीज गणेश: काही मूर्तींमध्ये झाडांचे बी टाकलेले असते. या मूर्तीचे विसर्जन थेट कुंडीत केल्यास त्यातून एक सुंदर रोपटे जन्माला येते. ही बाप्पाची आठवण आणि आशीर्वाद म्हणून कायम आपल्यासोबत राहते.
- धातूची मूर्ती: जर तुम्हाला दरवर्षी विसर्जनाचा त्रास नको असेल, तर तुम्ही घरात चांदी, पितळ किंवा तांब्याची एक लहान मूर्ती कायमस्वरूपी पूजेसाठी ठेवू शकता. उत्सवाच्या काळात तिची विशेष पूजा करून, उत्सवानंतर ती पुन्हा देव्हाऱ्यात ठेवू शकता.
मूर्ती घरी आणताना कोणती काळजी घ्यावी?
- मूर्ती आणायला जाताना सोबत एक स्वच्छ कापड, पाट किंवा चौरंग घेऊन जावे.
- मूर्ती घरी आणताना तिचे तोंड आपल्याकडे, म्हणजेच घराच्या दिशेने असावे.
- घरात प्रवेश करण्यापूर्वी, दारातच घरातील सुवासिनीने मूर्तीची दृष्ट काढून, तिचे पाय धुवून औक्षण करावे.
- “गणपती बाप्पा मोरया”चा जयघोष करत, मंगलमय वातावरणात बाप्पाला घरात घ्यावे आणि स्थापना करण्याच्या जागेवर ठेवावे.
निष्कर्ष
आपल्या घरी येणारा गणपती बाप्पा हा केवळ दहा दिवसांचा पाहुणा नसतो, तर तो आपल्या श्रद्धेचा आणि परंपरेचा वाहक असतो. गणेश मूर्ती कशी निवडावी याचा विचार करताना, केवळ बाह्य सौंदर्य न पाहता, तिचे शास्त्रशुद्ध स्वरूप आणि पर्यावरणावरील परिणाम यांचा विचार करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
शाडूची मूर्ती निवडणे हे शास्त्र आणि प्रकृती या दोन्हींचा सन्मान करण्यासारखे आहे. आपली भक्ती ही विध्वंसक नव्हे, तर सृजनात्मक असावी. चला, या गणेश चतुर्थीला आपण सर्व मिळून पर्यावरणपूरक गणेशोत्सव साजरा करण्याचा संकल्प करूया आणि आपल्या बाप्पाला खऱ्या अर्थाने प्रसन्न करूया.
तुम्ही यावर्षी कोणत्या प्रकारच्या मूर्तीची स्थापना करणार आहात? आम्हाला कमेंटमध्ये नक्की सांगा!