जेव्हा जेव्हा जीवनात संभ्रम, निराशा आणि कर्तव्याबद्दल संशय निर्माण होतो, तेव्हा मार्ग दाखवण्यासाठी एक ग्रंथ दीपस्तंभाप्रमाणे उभा राहतो – तो म्हणजे श्रीमद्भगवद्गीता. हा केवळ एक धार्मिक ग्रंथ नाही, तर ते मानसशास्त्र, तत्त्वज्ञान आणि व्यावहारिक जीवन जगण्याचे एक कालातीत मार्गदर्शक आहे. कुरुक्षेत्राच्या रणांगणावर, कर्तव्य आणि भावनांच्या संघर्षात अडकलेल्या अर्जुनाला, त्याचा सारथी बनलेल्या भगवान श्रीकृष्णाने जो उपदेश केला, तीच ही ‘भगवंताची वाणी’ आहे.
‘भक्ती कट्टा’च्या या महा-लेखात, आपण या वैश्विक ज्ञानाच्या स्रोताची, अर्थात श्रीमद्भगवद्गीतेची ओळख करून घेणार आहोत आणि तिच्या १८ अध्यायांचा सविस्तर सारांश सोप्या मराठीत समजून घेणार आहोत.
Table of Contents
श्रीमद्भगवद्गीतेचे महत्त्व आणि संदर्भ
श्रीमद्भगवद्गीता हा महाभारताच्या ‘भीष्म पर्वा’चा एक भाग आहे. यात एकूण १८ अध्याय आणि ७०० श्लोक आहेत. युद्धाच्या सुरुवातीलाच, आपल्या समोर आपलेच आजोबा, गुरु आणि भाऊबंद पाहून अर्जुन शस्त्र खाली ठेवतो. ‘मी माझ्याच आप्तेष्टांना मारून राज्य कसे मिळवू?’ या विचाराने तो खचून जातो. अशा वेळी, भगवान श्रीकृष्ण त्याला केवळ युद्धासाठी प्रवृत्त करत नाहीत, तर त्याला ‘कर्म’, ‘धर्म’, ‘आत्मा’, ‘परमात्मा’ आणि ‘मोक्ष’ याबद्दलचे गहन तत्त्वज्ञान समजावून सांगतात. हेच तत्त्वज्ञान गीतेचा गाभा आहे.
गीतेचे वैशिष्ट्य म्हणजे ती कोणताही एक मार्ग श्रेष्ठ न मानता, कर्मयोग (निःस्वार्थ कर्माचा मार्ग), भक्तियोग (प्रेमाने भक्ती करण्याचा मार्ग) आणि ज्ञानयोग (ज्ञानाने सत्य जाणण्याचा मार्ग) या तिन्ही मार्गांचा सुंदर समन्वय साधते.
गीतेच्या १८ अध्यायांचा सविस्तर सारांश
गीतेच्या १८ अध्यायांना तीन मुख्य भागांमध्ये विभागले जाते, प्रत्येकी सहा अध्याय.
भाग १: कर्मयोग (अध्याय १ ते ६)
या भागात प्रामुख्याने निःस्वार्थपणे आपले कर्तव्य कसे करावे, यावर भर दिला आहे.
अध्याय १: अर्जुनविषादयोग (Arjuna Vishada Yoga)
युद्धाच्या सुरुवातीला, अर्जुन दोन्ही सैन्यांचे निरीक्षण करतो. आपल्या समोर आपलेच गुरुजन, आजोबा आणि भाऊबंद पाहून त्याचे हृदय भरून येते. ‘या सर्वांना मारून मला राज्य नको’ असे म्हणून, तो गांडीव धनुष्य खाली ठेवतो आणि रथात खचून बसतो. हा अध्याय मानवी मनातील भावनांचा आणि कर्तव्याचा संघर्ष दाखवतो.
अध्याय २: सांख्ययोग (Sankhya Yoga)
येथे भगवान श्रीकृष्णाच्या उपदेशाला सुरुवात होते. श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की, तू ज्यांच्यासाठी शोक करत आहेस, ते केवळ शरीर आहे. ‘आत्मा’ अमर आणि अविनाशी आहे. तो कधीही मरत नाही. त्यामुळे, तू केवळ आपले क्षत्रिय धर्माचे कर्तव्य कर. याच अध्यायात श्रीकृष्ण ‘स्थितप्रज्ञ’ (ज्याची बुद्धी स्थिर आहे) व्यक्तीची लक्षणे सांगतात. हा अध्याय म्हणजे संपूर्ण गीतेचे सार आहे.
अध्याय ३: कर्मयोग (Karma Yoga)
अर्जुन विचारतो की, जर ज्ञान श्रेष्ठ आहे, तर मला हे भयंकर कर्म (युद्ध) करायला का सांगत आहात? तेव्हा श्रीकृष्ण ‘निष्काम कर्मयोगाचे’ महत्त्व सांगतात. ते म्हणतात, “फळाची अपेक्षा न करता, आसक्ती सोडून केवळ आपले कर्तव्य म्हणून कर्म कर. कर्म न करण्यापेक्षा कर्म करणे श्रेष्ठ आहे.”
अध्याय ४: ज्ञानकर्मसंन्यासयोग (Jnana Karma Sannyasa Yoga)
या अध्यायात श्रीकृष्ण सांगतात की, मी धर्माच्या रक्षणासाठी युगायुगांत अवतार घेतो. ते अर्जुलाला सांगतात की, खरे ज्ञान मिळाल्यावर मनुष्य सर्व कर्मांच्या बंधनातून मुक्त होतो. ज्ञानासारखे पवित्र दुसरे काहीही नाही.
अध्याय ५: कर्मसंन्यासयोग (Karma Sannyasa Yoga)
कर्मसंन्यास (कर्माचा त्याग) आणि कर्मयोग (कर्म करणे) यापैकी काय श्रेष्ठ आहे, या अर्जुनाच्या प्रश्नावर श्रीकृष्ण उत्तर देतात. ते सांगतात की, दोन्ही मार्ग एकाच ध्येयाकडे नेतात, पण फळाची अपेक्षा न ठेवता केलेला कर्मयोग हा श्रेष्ठ आणि सोपा आहे.
अध्याय ६: आत्मसंयमयोग (Atmasamyama Yoga)
या अध्यायात ‘ध्यानयोगाचे’ सविस्तर वर्णन आहे. मन कसे स्थिर करावे, ध्यानासाठी योग्य जागा कोणती, आणि ध्यान लावल्याने योगी परम् शांती कशी प्राप्त करतो, हे श्रीकृष्ण सांगतात. चंचल मनाला नियंत्रित करण्याचे उपाय यात सांगितले आहेत.
भाग २: भक्तियोग (अध्याय ७ ते १२)
या भागात देवाचे स्वरूप आणि त्याला प्रेमाने कसे प्राप्त करावे, म्हणजेच भक्तियोगावर भर आहे.
अध्याय ७: ज्ञानविज्ञानयोग (Jnana Vijnana Yoga)
येथे श्रीकृष्ण आपल्या ‘सगुण’ आणि ‘निर्गुण’ स्वरूपाबद्दल सांगतात. हे संपूर्ण जग माझ्यापासूनच निर्माण झाले आहे. पृथ्वी, जल, अग्नी, वायू ही माझीच रूपे आहेत. हजारो लोकांमध्ये एखादाच मला ओळखण्याचा प्रयत्न करतो.
अध्याय ८: अक्षरब्रह्मयोग (Akshara Brahma Yoga)
‘ब्रह्म’ म्हणजे काय? ‘अध्यात्म’ म्हणजे काय? मृत्यूच्या वेळी देवाचे स्मरण कसे करावे? या अर्जुनाच्या प्रश्नांची उत्तरे श्रीकृष्ण येथे देतात. ते सांगतात की, जो अंतकाळी माझे स्मरण करत देह सोडतो, तो मलाच प्राप्त होतो.
अध्याय ९: राजविद्याराजगुह्ययोग (Raja Vidya Raja Guhya Yoga)
श्रीकृष्ण या ज्ञानाला ‘सर्व विद्यांचा राजा’ म्हणतात. ते म्हणतात, “सर्व प्राणी माझ्यामध्येच आहेत. जे भक्त मला प्रेमाने पान, फूल, फळ किंवा पाणी अर्पण करतात, ते मी स्वीकारतो. तू जे काही करतोस, ते मला अर्पण कर.”
अध्याय १०: विभूतियोग (Vibhuti Yoga)
अर्जुन श्रीकृष्णाला विनंती करतो की, “तुमचे दिव्य स्वरूप आणि ऐश्वर्य (विभूती) मला सांगा.” तेव्हा श्रीकृष्ण सांगतात की, मी आदित्यांमध्ये विष्णू, देवांमध्ये इंद्र, रुद्रांमध्ये शंकर आणि पर्वतांमध्ये मेरू आहे. थोडक्यात, सृष्टीतील प्रत्येक सर्वश्रेष्ठ गोष्टीत मीच आहे.
अध्याय ११: विश्वरूपदर्शनयोग (Vishwaroopa Darshana Yoga)
हा गीतेतील एक अत्यंत महत्त्वाचा अध्याय आहे. अर्जुनाच्या विनंतीवरून, श्रीकृष्ण त्याला आपले विराट ‘विश्वरूप’ दाखवतात. हजारो मुखे, हजारो डोळे, अनेक शस्त्रे असलेले ते भयानक आणि तेजस्वी रूप पाहून अर्जुन आश्चर्यचकित आणि भयभीत होतो. सर्व देव, ऋषी आणि संपूर्ण ब्रह्मांड त्याला श्रीकृष्णाच्या शरीरात दिसतात.
अध्याय १२: भक्तियोग (Bhakti Yoga)
सगुण भक्ती (आकार असलेल्या देवाची पूजा) आणि निर्गुण भक्ती (निराकार देवाची उपासना) यापैकी काय श्रेष्ठ आहे? या प्रश्नावर श्रीकृष्ण उत्तर देतात की, जो भक्त आपले मन माझ्यामध्येच स्थिर करतो आणि अत्यंत श्रद्धेने माझी पूजा करतो, तो मला सर्वश्रेष्ठ वाटतो. खऱ्या भक्ताची लक्षणेही ते येथे सांगतात.
भाग ३: ज्ञानयोग (अध्याय १३ ते १८)
या अंतिम भागात प्रामुख्याने तत्त्वज्ञान, प्रकृतीचे तीन गुण आणि मोक्षाबद्दलचे ज्ञान दिले आहे.
अध्याय १३: क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोग (Kshetra Kshetrajna Vibhaga Yoga)
श्रीकृष्ण ‘क्षेत्र’ (हे शरीर) आणि ‘क्षेत्रज्ञ’ (या शरीराला जाणणारा आत्मा) यातील फरक स्पष्ट करतात. ते ज्ञान, ज्ञेय आणि प्रकृती-पुरुष याबद्दलचे विवेचन करतात.
अध्याय १४: गुणत्रयविभागयोग (Gunatraya Vibhaga Yoga)
या अध्यायात प्रकृतीच्या तीन गुणांचे – सत्त्व (चांगुलपणा, प्रकाश), रज (आसक्ती, क्रियाशीलता) आणि तम (अज्ञान, आळस) – सविस्तर वर्णन आहे. प्रत्येक मनुष्य या तीन गुणांनी बांधलेला असतो आणि हे गुण त्याच्या कर्मांवर कसे परिणाम करतात, हे श्रीकृष्ण सांगतात.
अध्याय १५: पुरुषोत्तमयोग (Purushottama Yoga)
येथे श्रीकृष्ण संसाराची तुलना एका उलटे झाडाशी (अश्वत्थ वृक्ष) करतात, ज्याची मुळे वर (परमात्मा) आणि फांद्या खाली (संसार) आहेत. या संसाररूपी वृक्षाला वैराग्याच्या शस्त्राने तोडूनच परमात्म्याला प्राप्त करता येते, असे ते सांगतात.
अध्याय १६: दैवासुरसंपद्विभागयोग (Daivasura Sampad Vibhaga Yoga)
या अध्यायात दैवी गुण (उदा. निर्भयता, सत्य, अहिंसा) आणि आसुरी गुण (उदा. ढोंग, अहंकार, क्रोध) यांची सविस्तर चर्चा आहे. दैवी गुण मोक्षाकडे, तर आसुरी गुण बंधनाकडे नेतात.
अध्याय १७: श्रद्धात्रयविभागयोग (Shraddhatraya Vibhaga Yoga)
तीन गुणांनुसार माणसाची श्रद्धा, त्याचा आहार, यज्ञ, तप आणि दान कसे वेगवेगळे असते, याचे वर्णन या अध्यायात आहे.
अध्याय १८: मोक्षसंन्यासयोग (Moksha Sannyasa Yoga)
हा गीतेचा अंतिम आणि सारांशरूप अध्याय आहे. यात श्रीकृष्ण सर्व अध्यायांच्या शिकवणीचा निष्कर्ष सांगतात. कर्मफळाचा त्याग हाच खरा संन्यास आहे, असे ते प्रतिपादन करतात. शेवटी, ते अर्जुनाला परम गुह्य ज्ञान सांगतात – “सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज।” (सर्व धर्मांचा त्याग करून, तू फक्त मला एकट्याला शरण ये. मी तुला सर्व पापांपासून मुक्त करेन, तू शोक करू नकोस.) हा उपदेश ऐकून अर्जुनाचा सर्व मोह दूर होतो आणि तो म्हणतो, “माझा संभ्रम नष्ट झाला आहे. मी तुमच्या आज्ञेचे पालन करेन.”
निष्कर्ष: गीतेचा कालातीत संदेश
श्रीमद्भगवद्गीता हे केवळ युद्धाच्या पार्श्वभूमीवर सांगितलेले तत्त्वज्ञान नाही, तर ते आपल्या प्रत्येकाच्या आयुष्याच्या रणांगणावर रोज उद्भवणाऱ्या ‘काय करू?’ आणि ‘काय नको?’ या संघर्षाचे उत्तर आहे. ती आपल्याला भावनांच्या आहारी न जाता, आपले कर्तव्य कसे पार पाडावे हे शिकवते. ती आपल्याला सांगते की, कोणत्याही परिस्थितीत निराश न होता, फळाची चिंता न करता, आपले कर्म करत राहावे, कारण तोच खरा धर्म आणि तीच खरी ईश्वरभक्ती आहे.
जय श्री कृष्ण!