“जय हनुमान ज्ञान गुन सागर, जय कपीस तिहुं लोक उजागर”… या ओळी कानावर पडताच, मनात शक्ती, भक्ती आणि धैर्याची एक अद्भुत लहर संचारते. श्री हनुमान, जे शक्तीचे प्रतीक, भक्तीचे शिखर आणि सेवेचे मूर्तिमंत रूप आहेत, ते करोडो भक्तांचे आराध्य दैवत आहेत. त्यांची स्तुती करणारी आणि त्यांच्याप्रती भक्ती व्यक्त करणारी सर्वात सोपी, पण अत्यंत शक्तिशाली प्रार्थना म्हणजे ‘हनुमान चालीसा’.
संत गोस्वामी तुलसीदास यांनी रचलेली ही ४० चौपाईंची रचना (म्हणून ‘चालीसा’) म्हणजे संकटातून बाहेर काढणारा एक दिव्य मंत्र आहे. ‘भक्ती कट्टा’च्या या विशेष लेखात, आपण याच हनुमान चालीसाचा संपूर्ण मराठी अर्थ जाणून घेणार आहोत. आपण प्रत्येक दोहा आणि चौपाईचा भावार्थ समजून घेऊ, तसेच तिच्या पठणाचे नियम आणि अद्भुत फायदेही पाहू.
Table of Contents
हनुमान चालीसा कोणी आणि का लिहिली?
हनुमान चालीसाची रचना १६ व्या शतकात रामभक्त गोस्वामी तुलसीदास यांनी केली. यामागे एक प्रसिद्ध कथा सांगितली जाते. एकदा मुघल सम्राट अकबराने तुलसीदासांना आपल्या दरबारात बोलावले आणि श्रीरामाचे दर्शन घडवण्याचा हट्ट केला. तुलसीदासांनी सांगितले की, “श्रीराम केवळ खऱ्या भक्तालाच दर्शन देतात.” हे ऐकून अकबराने त्यांना तुरुंगात टाकले.
तुरुंगात असताना, तुलसीदासांनी आपल्या आराध्य दैवताच्या, म्हणजेच हनुमानाच्या, शक्तीचे आणि गुणांचे वर्णन करणाऱ्या ४० चौपाईंची रचना केली. असे म्हटले जाते की, जशी ही रचना पूर्ण झाली, तसे दिल्लीवर हजारो माकडांच्या सैन्याने हल्ला केला आणि शहरात हाहाकार माजवला. घाबरलेल्या अकबराला आपली चूक समजली आणि त्याने तुलसीदासांची माफी मागून त्यांना सन्मानाने मुक्त केले. ही रचना म्हणजेच ‘हनुमान चालीसा’.
हनुमान चालीसा पठण करण्याचे नियम आणि योग्य वेळ
हनुमान चालीसा पठणाचे पूर्ण फळ मिळवण्यासाठी काही साध्या नियमांचे पालन केल्यास ते अधिक प्रभावी ठरते.
- पवित्रता: पठण करण्यापूर्वी स्नान करून शारीरिक आणि मानसिक शुद्धता राखावी. स्वच्छ वस्त्र परिधान करावे.
- योग्य वेळ: सकाळी किंवा सायंकाळी पठण करणे सर्वोत्तम मानले जाते. मंगळवार आणि शनिवार हे हनुमानाचे विशेष दिवस असल्याने, या दिवशी पठण करणे अधिक फलदायी ठरते.
- पठण पद्धत: पूर्वेकडे तोंड करून बसावे. शक्य असल्यास, हनुमानाच्या मूर्ती किंवा प्रतिमेसमोर तुपाचा किंवा तेलाचा दिवा लावावा. त्यानंतर, शांत आणि एकाग्र चित्ताने, स्पष्ट उच्चारात पठण करावे.
- श्रद्धा आणि भाव: सर्वात महत्त्वाचा नियम म्हणजे ‘श्रद्धा’. पूर्ण श्रद्धेने आणि भक्तीभावाने केलेले पठणच भगवंतापर्यंत पोहोचते.
श्री हनुमान चालीसा: मूळ मजकूर आणि सविस्तर मराठी अर्थ
येथे आपण प्रत्येक दोहा आणि चौपाईचा मूळ मजकूर आणि त्याचा सोपा मराठी अर्थ पाहू.
प्रारंभिक स्तुती (Opening Invocation)
दोहा: श्रीगुरु चरन सरोज रज, निज मनु मुकुरु सुधारि । बरनउँ रघुबर बिमल जसु, जो दायकु फल चारि ॥
अर्थ: श्रीगुरूंच्या चरणकमळांच्या धुळीने माझ्या मनाचा आरसा स्वच्छ करून, मी श्री रघुवीराच्या (श्रीरामाच्या) निर्मळ यशाचे वर्णन करतो, जे धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष हे चार फळ देणारे आहे. (येथे तुलसीदासजी आपल्याला शिकवतात की, कोणतेही कार्य करण्यापूर्वी गुरूंचे स्मरण करणे आवश्यक आहे.)
बुद्धिहीन तनु जानिके, सुमिरौं पवन-कुमार । बल बुधि बिद्या देहु मोहिं, हरहु कलेस बिकार ॥
अर्थ: हे पवनकुमार (हनुमान), मी स्वतःला बुद्धीहीन समजून तुमचे स्मरण करत आहे. तुम्ही मला बळ, बुद्धी आणि विद्या प्रदान करा आणि माझे सर्व क्लेश (दुःख) आणि विकार (दोष) दूर करा.
हनुमानाचे गुणगान आणि स्वरूप वर्णन (Praise and Description of Hanuman’s Form)
चौपाई: जय हनुमान ज्ञान गुन सागर । जय कपीस तिहुं लोक उजागर ॥ राम दूत अतुलित बल धामा । अंजनि-पुत्र पवनसुत नामा ॥ महाबीर बिक्रम बजरंगी । कुमति निवार सुमति के संगी ॥ कंचन बरन बिराज सुबेसा । कानन कुंडल कुंचित केसा ॥ हाथ बज्र औ ध्वजा बिराजै । काँधे मूँज जनेऊ साजै ॥ शंकर सुवन केसरीनंदन । तेज प्रताप महा जग बंदन ॥
भावार्थ: या सुरुवातीच्या चौपाईंमध्ये संत तुलसीदास हनुमानजींच्या विशाल व्यक्तिमत्त्वाची ओळख करून देतात. ते म्हणतात, “हे हनुमान, तुमचा जयजयकार असो! तुम्ही ज्ञान आणि गुणांचे अथांग सागर आहात. हे वानरश्रेष्ठ, तुमचा तिन्ही लोकांमध्ये (स्वर्ग, पृथ्वी, पाताळ) प्रकाश पसरलेला आहे.” ते श्रीरामाचे दूत असून अतुलनीय शक्तीचे भांडार आहेत. त्यांना ‘अंजनीपुत्र’ (आई अंजनीचे पुत्र) आणि ‘पवनसुत’ (वायुदेवाचे पुत्र) म्हणून ओळखले जाते. ते महान वीर, पराक्रमी आणि वज्राप्रमाणे शक्तिशाली शरीर असलेले (बजरंगी) आहेत. ते वाईट बुद्धीचा (कुमती) नाश करून, चांगल्या बुद्धीच्या (सुमती) लोकांची संगत करतात. त्यांचे शरीर सोन्याप्रमाणे तेजस्वी आहे आणि त्यांनी सुंदर वेश धारण केला आहे. त्यांच्या कानांमध्ये कुंडले शोभत आहेत आणि केस कुरळे आहेत. त्यांच्या हातात वज्र (गदा) आणि ध्वज आहे, तर खांद्यावर मुंज गवताचे जानवे शोभत आहे. ते भगवान शंकराचे अवतार आणि केसरीचे पुत्र आहेत. त्यांचे तेज आणि प्रताप इतके महान आहे की, संपूर्ण जग त्यांना वंदन करते.
विद्या, गुण आणि रामभक्ती (Knowledge, Virtues, and Devotion to Rama)
चौपाई: विद्यावान गुनी अति चातुर । राम काज करिबे को आतुर ॥ प्रभु चरित्र सुनिबे को रसिया । राम लखन सीता मन बसिया ॥ सूक्ष्म रूप धरि सियहिं दिखावा । बिकट रूप धरि लंक जरावा ॥ भीम रूप धरि असुर सँहारे । रामचंद्र के काज सँवारे ॥
भावार्थ: या चौपाईंमध्ये हनुमानाच्या बुद्धी आणि रामभक्तीचे वर्णन आहे. ते केवळ बलवानच नाहीत, तर अत्यंत विद्वान, गुणवान आणि चतुर आहेत. त्यांचे सर्व ज्ञान आणि चातुर्य श्रीरामाचे कार्य करण्यासाठी नेहमीच आतुर असते. त्यांना प्रभू श्रीरामाचे चरित्र ऐकण्यात विशेष आनंद मिळतो आणि त्यांच्या हृदयात सदैव राम, लक्ष्मण आणि सीतामाता वास करतात. त्यांनीच सूक्ष्म रूप धारण करून सीतेची भेट घेतली आणि विक्राळ रूप धारण करून लंका जाळली. त्यांनी भीमकाय रूप धारण करून अनेक असुरांचा संहार केला आणि अशा प्रकारे श्रीरामाची सर्व कार्ये यशस्वी केली.
श्रीरामाला दिलेले जीवनदान आणि प्रशंसा (Saving Rama’s Life and Receiving Praise)
चौपाई: लाय सजीवन लखन जियाये । श्रीरघुबीर हरषि उर लाये ॥ रघुपति कीन्ही बहुत बड़ाई । तुम मम प्रिय भरतहि सम भाई ॥ सहस बदन तुम्हरो जस गावैं । अस कहि श्रीपति कंठ लगावैं ॥ सनकादिक ब्रह्मादि मुनीसा । नारद सारद सहित अहीसा ॥ जम कुबेर दिगपाल जहाँ ते । कबि कोबिद कहि सके कहाँ ते ॥ तुम उपकार सुग्रीवहिं कीन्हा । राम मिलाय राज पद दीन्हा ॥ तुम्हरो मंत्र बिभीषन माना । लंकेस्वर भए सब जग जाना ॥
भावार्थ: जेव्हा लक्ष्मणाला शक्ती लागली, तेव्हा तुम्ही संजीवनी वनस्पती आणून त्यांचे प्राण वाचवले. या कार्यामुळे प्रसन्न होऊन श्रीरामांनी तुम्हाला आनंदाने हृदयाशी धरले. श्रीरामांनी तुमची खूप प्रशंसा केली आणि म्हणाले, “तू मला माझ्या भावा भरतासारखाच प्रिय आहेस.” हजार मुखांनी तुझे यशोगान गायले जाईल, असे म्हणून श्रीरामांनी त्यांना आलिंगन दिले. सनकादिक ऋषी, ब्रह्मादी देव, नारद, सरस्वती आणि शेषनाग, यम, कुबेर आणि सर्व दिक्पालही तुमचे पूर्णपणे वर्णन करू शकत नाहीत, तर सामान्य कवी आणि विद्वान ते कसे करू शकतील? तुम्ही सुग्रीवावर उपकार करून त्याला रामाशी भेटवले आणि राजपद मिळवून दिले. तुमचाच मंत्र (सल्ला) विभीषणाने मानला आणि त्यामुळे तो लंकेचा राजा झाला, हे सर्व जगाला माहित आहे.
हनुमानाचे सामर्थ्य आणि कृपा (Hanuman’s Power and Grace)
चौपाई: जुग सहस्त्र जोजन पर भानू । लील्यो ताहि मधुर फल जानू ॥ प्रभु मुद्रिका मेलि मुख माहीं । जलधि लाँघि गये अचरज नाहीं ॥ दुर्गम काज जगत के जेते । सुगम अनुग्रह तुम्हरे तेते ॥ राम दुआरे तुम रखवारे । होत न आज्ञा बिनु पैसारे ॥ सब सुख लहै तुम्हारी सरना । तुम रच्छक काहू को डर ना ॥ आपन तेज सम्हारो आपै । तीनों लोक हाँक तें काँपै ॥
भावार्थ: जे सूर्य हजारो योजने दूर आहे, त्याला तुम्ही एक गोड फळ समजून गिळले होते. प्रभू श्रीरामाची अंगठी तोंडात धरून तुम्ही समुद्र ओलांडून गेला, यात काहीच आश्चर्य नाही. जगातील जेवढी काही कठीण कामे आहेत, ती तुमच्या कृपेने सहज शक्य होतात. तुम्हीच श्रीरामाच्या दरबाराचे रखवालदार आहात, तुमच्या आज्ञेशिवाय तिथे कोणालाही प्रवेश मिळत नाही. जो तुम्हाला शरण येतो, त्याला सर्व सुखे प्राप्त होतात आणि तुम्ही ज्याचे रक्षक आहात, त्याला कोणाचीही भीती उरत नाही. तुमचे तेज केवळ तुम्हीच सांभाळू शकता, तुमच्या एका गर्जनेने तिन्ही लोक कापू लागतात.
संकटमोचन स्वरूप (The Form of a Trouble-shooter)
चौपाई: भूत पिसाच निकट नहिं आवै । महाबीर जब नाम सुनावै ॥ नासै रोग हरै सब पीरा । जपत निरंतर हनुमत बीरा ॥ संकट तें हनुमान छुड़ावै । मन क्रम बचन ध्यान जो लावै ॥ सब पर राम तपस्वी राजा । तिन के काज सकल तुम साजा ॥ और मनोरथ जो कोई लावै । सोइ अमित जीवन फल पावै ॥
भावार्थ: जेव्हा कोणी महावीर हनुमानाचे नाव घेतो, तेव्हा भूत-पिशाच्च त्याच्या जवळही येत नाहीत. वीर हनुमानाच्या नावाचा निरंतर जप केल्याने सर्व रोग नाहीसे होतात आणि सर्व पीडा दूर होतात. जो कोणी मन, कर्म आणि वचनाने हनुमानाचे ध्यान करतो, त्याला हनुमान सर्व संकटांतून मुक्त करतात. श्री रामचंद्र हे सर्वश्रेष्ठ तपस्वी राजा आहेत, त्यांची सर्व कार्ये तुम्हीच यशस्वी केली. तुमच्याकडे जो कोणी कोणतीही इच्छा (मनोरथ) घेऊन येतो, त्याला जीवनात त्याचे अमर्याद फळ प्राप्त होते.
अंतिम आशीर्वाद आणि महत्त्व (Final Blessings and Importance)
चौपाई: चारों जुग परताप तुम्हारा । है परसिद्ध जगत उजियारा ॥ साधु-संत के तुम रखवारे । असुर निकंदन राम दुलारे ॥ अष्टसिद्धि नौ निधि के दाता । अस बर दीन जानकी माता ॥ राम रसायन तुम्हरे पासा । सदा रहो रघुपति के दासा ॥ तुम्हरे भजन राम को पावै । जनम-जनम के दुख बिसरावै ॥ अंत काल रघुबर पुर जाई । जहाँ जन्म हरि-भक्त कहाई ॥ और देवता चित्त न धरई । हनुमत सेइ सर्ब सुख करई ॥
भावार्थ: चारही युगांमध्ये (सत्य, त्रेता, द्वापर, कलियुग) तुमचा प्रताप पसरलेला आहे आणि तुमचा प्रकाश संपूर्ण जगात प्रसिद्ध आहे. तुम्ही साधू-संतांचे रक्षक आणि असुरांचा नाश करणारे श्रीरामाचे लाडके आहात. तुम्हाला माता जानकीने असा वर दिला आहे की, तुम्ही आठ सिद्धी आणि नऊ निधींचे दाता व्हाल. तुमच्याकडे ‘राम-नामाचे’ रसायन आहे आणि तुम्ही सदैव श्रीरामाचे दास बनून राहा. तुमचे भजन केल्याने श्रीरामाची प्राप्ती होते आणि जन्मो जन्मांतरीची दुःखे विसरली जातात. तुमच्या भक्ताला अंतकाळी श्रीरामाच्या धामात (वैकुंठात) स्थान मिळते आणि तिथे तो ‘हरी-भक्त’ म्हणून ओळखला जातो. इतर कोणत्याही देवतेचे ध्यान न धरता, केवळ हनुमानाची सेवा केल्यानेच सर्व सुखे प्राप्त होतात.
संकट कटै मिटै सब पीरा । जो सुमिरै हनुमत बलबीरा ॥ जै जै जै हनुमान गोसाईं । कृपा करहु गुरुदेव की नाईं ॥ जो सत बार पाठ कर कोई । छूटहि बंदि महा सुख होई ॥ जो यह पढ़ै हनुमान चालीसा । होय सिद्धि साखी गौरीसा ॥
भावार्थ: जो कोणी बलवान वीर हनुमानाचे स्मरण करतो, त्याचे सर्व संकट कापले जातात आणि सर्व पीडा मिटून जातात. हे स्वामी हनुमान, तुमचा जयजयकार असो! तुम्ही गुरुदेवाप्रमाणे माझ्यावर कृपा करा. जो कोणी १०० वेळा याचे पठण करतो, तो सर्व बंधनातून मुक्त होतो आणि त्याला महान सुख प्राप्त होते. जो कोणी ही हनुमान चालीसा वाचेल, त्याला निश्चितच सिद्धी प्राप्त होईल, यासाठी साक्षात भगवान शंकर (गौरीसा) साक्षी आहेत.
अंतिम प्रार्थना (Concluding Prayer)
दोहा: तुलसीदास सदा हरि चेरा । कीजै नाथ हृदय महँ डेरा ॥ पवनतनय संकट हरन, मंगल मूरति रूप । राम लखन सीता सहित, हृदय बसहु सुर भूप ॥
अर्थ: तुलसीदास म्हणतात, “मी तर नेहमी श्रीहरीचा (श्रीरामाचा) दास आहे. हे नाथ (हनुमान), तुम्ही माझ्या हृदयात निवास करा.” हे पवनपुत्र, सर्व संकटांचे हरण करणारे, तुम्ही मांगल्याची मूर्ती आहात. हे देवांचे स्वामी, तुम्ही श्रीराम, लक्ष्मण आणि सीतामातेसहित माझ्या हृदयात वास करा.
हनुमान चालीसा पठणाचे प्रमुख फायदे
- संकट आणि भीतीपासून मुक्ती: “संकट तें हनुमान छुड़ावै।” तिच्या पठणाने मोठ्यात मोठे संकट दूर होते आणि मनातील भीती नाहीशी होऊन धैर्य प्राप्त होते.
- नकारात्मक ऊर्जा आणि वाईट शक्तींपासून रक्षण: “भूत पिसाच निकट नहिं आवै।” जिथे हनुमान चालीसाचे पठण होते, तिथे कोणतीही नकारात्मक किंवा वाईट शक्ती जवळ येऊ शकत नाही.
- शनि दोषापासून आराम: असे मानले जाते की, हनुमानजींच्या भक्तांना शनिदेवाच्या साडेसाती किंवा इतर त्रासांपासून आराम मिळतो.
- आरोग्य आणि शक्ती प्राप्ती: “नासै रोग हरै सब पीरा।” तिच्या नियमित जपाने रोगराई दूर होते आणि शारीरिक शक्ती वाढते.
- आत्मविश्वास आणि मनोबल वाढते: हनुमानाचे बल आणि पराक्रमाचे स्मरण केल्याने भक्ताचा आत्मविश्वास आणि मनोबल वाढते.
- श्रीरामाची कृपा प्राप्ती: हनुमानाची उपासना केल्याने श्रीरामाची कृपा आपोआप प्राप्त होते.
निष्कर्ष
हनुमान चालीसा हे एक असे अद्भुत स्तोत्र आहे, जे सामान्य माणसालाही असामान्य शक्ती आणि धैर्य देण्याची क्षमता ठेवते. ती आपल्याला केवळ संकटांपासून वाचवत नाही, तर एक चांगला, निःस्वार्थ आणि भक्तिमय जीवन जगण्याची प्रेरणाही देते. तिची शक्ती तिच्या शब्दांमध्ये नाही, तर ती पठण करणाऱ्याच्या श्रद्धेमध्ये आणि भक्तीभावामध्ये दडलेली आहे. चला, आपणही या शक्तिशाली रचनेला आपल्या दैनंदिन जीवनाचा भाग बनवूया आणि बजरंबलीच्या कृपेने आपले जीवन मंगलमय करूया.
!! जय बजरंगबली !! जय श्री राम !!