श्रावणाची रिमझिम संपून भाद्रपदाचे मंगलमय दिवस सुरू झाले की, महाराष्ट्रातील घराघरांत सणांची आणि उत्साहाची चाहूल लागते. गणपती बाप्पाच्या आगमनाच्या आदल्या दिवशी, म्हणजेच भाद्रपद महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील तृतीयेला, एक अत्यंत महत्त्वाचे आणि पवित्र व्रत केले जाते – ते म्हणजे ‘हरितालिका तृतीया’.
हे व्रत म्हणजे स्त्रियांच्या श्रद्धा, निश्चय आणि प्रेमाचे प्रतीक आहे. अविवाहित मुली इच्छित पती, म्हणजेच भगवान शंकरांसारखा पती मिळावा म्हणून, तर विवाहित स्त्रिया (सुवासिनी) आपल्या पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि अखंड सौभाग्यासाठी हे व्रत मोठ्या भक्तीभावाने करतात. ‘भक्ती कट्टा’च्या या सविस्तर लेखात, आपण याच हरितालिका व्रताचे महत्त्व, त्यामागील प्रेरणादायी पौराणिक कथा आणि संपूर्ण पूजा विधी सोप्या भाषेत जाणून घेणार आहोत.
हरितालिका म्हणजे काय? शब्दाचा अर्थ आणि व्रताचे महत्त्व
कोणतेही व्रत करण्यापूर्वी त्याचा अर्थ आणि महत्त्व समजून घेतल्यास आपली श्रद्धा अधिक दृढ होते.
‘हरितालिका’ शब्दाचा अर्थ
‘हरितालिका’ हा शब्द दोन शब्दांपासून बनला आहे: ‘हरित’ आणि ‘आलिका’. ‘हरित’ म्हणजे ‘हरण करणे’ किंवा ‘अपहरण करणे’ आणि ‘आलिका’ म्हणजे ‘मैत्रीण’ (सखी). या व्रताच्या कथेनुसार, जेव्हा पार्वतीचे वडील, राजा हिमवान, तिचा विवाह भगवान विष्णूंशी ठरवतात, तेव्हा पार्वतीच्या मैत्रिणी तिला त्या स्थळाहून दूर एका घनदाट जंगलात घेऊन जातात. मैत्रिणींनी केलेले हे ‘हरण’ म्हणजेच ‘हरितालिका’.
व्रताचे महत्त्व
हे व्रत स्त्रीच्या दृढनिश्चयाचे आणि कठोर तपश्चर्येचे प्रतीक आहे. या दिवशी स्त्रिया निर्जळी उपवास (पाणी न पिता) करतात. हा कठोर उपवास म्हणजे देवी पार्वतीने भगवान शंकरांना पती म्हणून मिळवण्यासाठी केलेल्या कठोर तपश्चर्येचे स्मरण आहे. हे व्रत केल्याने:
- अखंड सौभाग्याची प्राप्ती: विवाहित स्त्रियांना अखंड सौभाग्याचे वरदान मिळते आणि त्यांच्या पतीचे आयुष्य वाढते, अशी श्रद्धा आहे.
- इच्छित पतीची प्राप्ती: अविवाहित मुलींना देवी पार्वतीप्रमाणेच मनोवांच्छित पती मिळतो.
- मनोकामना पूर्ती: मनातील शुद्ध आणि सात्विक इच्छा पूर्ण होतात.
- मानसिक शक्ती: हे कठोर व्रत केल्याने स्त्रियांची सहनशीलता आणि आत्मिक शक्ती वाढते.
हरितालिकेची प्रेरणादायी पौराणिक कथा
या व्रतामागे देवी पार्वतीच्या अपार प्रेमाची आणि कठोर निष्ठेची कथा दडलेली आहे.
पुराणानुसार, देवी पार्वती ही राजा हिमवान आणि राणी मैना यांची कन्या होती. बालपणापासूनच त्या भगवान शंकरांना आपला पती मानून त्यांची आराधना करत होत्या. पार्वती मोठी झाल्यावर, तिच्या विवाहाची चिंता तिच्या वडिलांना लागली. त्याच वेळी, देवर्षी नारद राजा हिमवानकडे आले आणि त्यांनी पार्वतीसाठी भगवान विष्णूंचा स्थळ सुचवले. भगवान विष्णूंसारखा जावई मिळणार या विचाराने राजा हिमवान अत्यंत प्रसन्न झाले आणि त्यांनी हा विवाह निश्चित केला.
जेव्हा ही गोष्ट पार्वतीला समजली, तेव्हा त्या अत्यंत दुःखी झाल्या, कारण त्यांनी मनाने शंकरांनाच वरले होते. त्यांनी आपली व्यथा आपल्या प्रिय मैत्रिणींना सांगितली. तेव्हा, पार्वतीच्या मैत्रिणींनी तिला धीर दिला आणि तिला घेऊन एका गुप्त ठिकाणी, घनदाट अरण्यात निघून गेल्या.
त्या अरण्यात, एका नदीच्या काठी, पार्वतीने कठोर तपश्चर्या सुरू केली. त्यांनी वाळूचे एक शिवलिंग (वालुकामय शिवलिंग) तयार केले आणि अन्न-पाण्याचा त्याग करून केवळ बिल्वपत्रे खाऊन अनेक वर्षे शिवाची आराधना केली. त्यांच्या कठोर तपाने तिन्ही लोक व्यापून गेले. अखेर, त्यांच्या भक्तीने आणि दृढनिश्चयाने भगवान शंकर प्रसन्न झाले. ते पार्वतीसमोर प्रकट झाले आणि त्यांनी तिला पत्नी म्हणून स्वीकारण्याचे वचन दिले.
ज्या दिवशी पार्वतीने हे कठोर व्रत करून शंकरांना प्राप्त केले, तो दिवस होता भाद्रपद शुक्ल तृतीया. तेव्हापासून, याच दिवशी स्त्रिया देवी पार्वतीच्या त्यागाचे आणि निश्चयाचे स्मरण करून हे व्रत करतात.
हरितालिका पूजा विधी: सोप्या टप्प्यांमध्ये संपूर्ण मार्गदर्शन
हरितालिकेची पूजा ही प्रामुख्याने सायंकाळी, प्रदोषकाळी केली जाते. खालीलप्रमाणे सोप्या पद्धतीने पूजा मांडणी आणि विधी करता येतो.
पूजेची तयारी आणि आवश्यक साहित्य
- मूर्ती: हरितालिकेची मूर्ती (ज्यात महादेव, पार्वती आणि गणेश एकत्र असतात) किंवा फोटो.
- शिवलिंग: नदीतील वाळूचे किंवा चिकणमातीचे शिवलिंग (वालुकामय शिवलिंग).
- पाने (पत्री): बेल, आघाडा, दुर्वा, शमी, धोत्रा, तुळस आणि इतर विविध प्रकारची पत्री.
- फुले: जास्वंद, पांढरी फुले, धोत्र्याचे फूल.
- फळे: ५ प्रकारची ऋतुमानानुसार फळे (उदा. केळी, सफरचंद, पेरू).
- पूजेचे साहित्य: चौरंग किंवा पाट, लाल किंवा पांढरे वस्त्र, कलश, नारळ, विड्याची पाने, सुपारी, हळद-कुंकू, अक्षता, गुलाल, बुक्का, चंदन, जानवे, वस्त्रमाळ, अगरबत्ती, धूप, कापूर, तुपाचा किंवा तेलाचा दिवा, पंचामृत (दूध, दही, तूप, मध, साखर).
- नैवेद्य: गोड पदार्थाचा नैवेद्य (उदा. खीर, लाडू) किंवा फळे.
पूजेची मांडणी
एका चौरंगावर किंवा पाटावर वस्त्र अंथरून त्यावर तांदळाची एक रास करावी. त्यावर एक कलश ठेवावा (त्यात पाणी, हळद-कुंकू, फूल, अक्षता आणि पैसा टाकावा व त्यावर आंब्याची पाने ठेवावी). कलशावर एक नारळ ठेवावा. चौरंगाच्या मध्यभागी, एका ताटात वाळूचे शिवलिंग आणि हरितालिकेची मूर्ती किंवा फोटो स्थापित करावा. बाजूला गणपती म्हणून एक सुपारी ठेवावी.
पूजेचे मुख्य टप्पे
- संकल्प: हातात अक्षता आणि पाणी घेऊन, “मी आज हरितालिका तृतीयेचे व्रत माझ्या पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी/इच्छित पतीच्या प्राप्तीसाठी करत आहे,” असा संकल्प करावा.
- श्रीगणेश पूजन: कोणत्याही पूजेची सुरुवात गणपती पूजनाने होते. सुपारीरूपी गणेशाला हळद-कुंकू, अक्षता, फूल आणि दुर्वा वाहून नमस्कार करावा.
- कलश पूजन: कलशाची पूजा करावी.
- मुख्य देवता पूजन (शिव-पार्वती):
- सर्वप्रथम वाळूच्या शिवलिंगावर आणि पार्वतीच्या मूर्तीवर पंचामृताने आणि नंतर शुद्ध पाण्याने अभिषेक करावा.
- देवतांना वस्त्र (वस्त्रमाळ) आणि जानवे अर्पण करावे.
- त्यानंतर हळद-कुंकू, चंदन, गुलाल, बुक्का आणि अक्षता वाहाव्यात.
- भगवान शंकरांना बेल, धोत्र्याचे फूल आणि पांढरी फुले वाहावीत. देवी पार्वतीला कुंकू आणि इतर सुवासिक फुले वाहावीत.
- सर्व प्रकारची पत्री वाहावी.
- धूप, अगरबत्ती ओवाळावी आणि दिवा लावावा.
- तयार केलेला नैवेद्य दाखवावा.
- कथा वाचन: पूजेनंतर शांतपणे बसून हरितालिकेची कथा वाचावी किंवा ऐकावी. कथेला खूप महत्त्व आहे.
- आरती आणि क्षमापन: शेवटी कापूर लावून श्रीगणेश, भगवान शंकर आणि देवी पार्वतीची आरती म्हणावी. त्यानंतर हात जोडून, कळत-नकळत झालेल्या चुकांबद्दल क्षमा मागावी.
व्रताचे नियम आणि सांगता
- या दिवशी शक्यतो निर्जळी उपवास करावा. तब्ब्येतीनुसार फलाहार किंवा पाणी पिऊन उपवास करता येतो.
- दिवसा झोपणे टाळावे.
- रात्रीच्या वेळी भजन, कीर्तन करून जागरण करावे.
- दुसऱ्या दिवशी सकाळी, उत्तरपूजा करून शिवलिंग आणि मूर्तीचे पाण्यात विसर्जन करावे आणि त्यानंतर उपवास सोडावा.
निष्कर्ष
हरितालिका तृतीया हे व्रत म्हणजे स्त्रीच्या असीम श्रद्धा आणि दृढनिश्चयाचा उत्सव. देवी पार्वतीने जसा कठोर तपाने आपला इच्छित वर मिळवला, त्याचप्रमाणे या व्रताच्या माध्यमातून प्रत्येक स्त्री आपल्या मनातील सात्विक इच्छा पूर्ण होण्याची प्रार्थना करते. हे व्रत केवळ एक धार्मिक विधी नाही, तर ते आपल्याला शिकवते की, खऱ्या निष्ठेने आणि समर्पणाने कोणतीही गोष्ट साध्य करता येते.
सर्व विवाहित स्त्रियांना अखंड सौभाग्याचे आणि अविवाहित मुलींना इच्छित पतीचे वरदान मिळो, हीच ‘भक्ती कट्टा’ परिवारातर्फे सदिच्छा!