ज्या भूमीत सूर्याने आपला प्रकाश द्यावा, चंद्राने शीतलता द्यावी, त्याच भूमीत एका सोळा वर्षांच्या तरुण योग्याने आपल्या प्रतिभेने ज्ञानाचा असा काही प्रकाश दिला, जो आज साडेसातशे वर्षांनंतरही अवघ्या महाराष्ट्राला आणि जगाला उजळून टाकत आहे. ते तरुण योगी म्हणजे आपले ‘माऊली’ – संत ज्ञानेश्वर महाराज, आणि तो ज्ञानाचा चिरंतन प्रकाश म्हणजेच ‘ज्ञानेश्वरी’ हा महान ग्रंथ.
ज्ञानेश्वरी हे केवळ एक पुस्तक नाही, ते एक चैतन्य आहे, एक अनुभव आहे. पण अनेकदा त्याच्या विशाल स्वरूपामुळे किंवा भाषेच्या खोलीमुळे सामान्य वाचक त्याच्या जवळ जाण्यास कचरतो. ‘भक्ती कट्टा’चा हा लेख त्याच वाचकासाठी आहे, ज्याला ज्ञानेश्वरीच्या ज्ञानसागरात डुंबण्याची इच्छा आहे, पण किनाऱ्यावर उभे राहून तो केवळ त्याचे विशाल रूप न्याहाळत आहे. या लेखात आपण ज्ञानेश्वरीची संपूर्ण माहिती इतक्या सोप्या आणि सविस्तर पद्धतीने घेणार आहोत की, हा ग्रंथ तुमचा मित्र, मार्गदर्शक आणि आयुष्यभराचा सोबती बनेल.
Table of Contents
ज्ञानेश्वरी म्हणजे नेमके काय? ‘भावार्थदीपिका’ नावामागील अर्थ
सर्वप्रथम, ज्ञानेश्वरी म्हणजे ‘श्रीमद्भगवद्गीते’वरील एक भाष्य किंवा टीकाग्रंथ. ‘भाष्य’ म्हणजे केवळ भाषांतर नव्हे. भाषांतर म्हणजे एका भाषेतील शब्दांना दुसऱ्या भाषेत ठेवणे. पण भाष्य म्हणजे मूळ ग्रंथाचा आत्मा उलगडून दाखवणे. त्यातील प्रत्येक श्लोकाचा गर्भितार्थ, त्यामागील तत्त्वज्ञान आणि ते सर्वसामान्यांच्या जीवनात कसे लागू होते, हे उदाहरणांसहित स्पष्ट करणे.
संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी स्वतः या ग्रंथाला ‘भावार्थदीपिका’ असे नाव दिले आहे. याची फोड केल्यास ‘भाव + अर्थ + दीपिका’ असे होते. ‘दीपिका’ म्हणजे दिवा. म्हणजेच, गीतेच्या श्लोकांच्या केवळ बाह्य अर्थावर नाही, तर त्यातील मूळ ‘भावा’वर प्रकाश टाकणारा हा दिवा आहे. हा दिवा वाचकाच्या हाताळ दिला की, त्याच्या मनातील अज्ञानाचा अंधार दूर होऊन त्याला आत्मज्ञानाचा मार्ग दिसू लागतो.
ज्ञानेश्वरीचा जन्म: तत्कालीन सामाजिक आणि भाषिक परिस्थिती
ज्ञानेश्वरीचे महत्त्व समजून घेण्यासाठी, ती ज्या काळात जन्माला आली, तो १३व्या शतकाचा काळ समजून घेणे आवश्यक आहे.
- ज्ञानाची मक्तेदारी: तो काळ कर्मकांडाने आणि सामाजिक विषमतेने ग्रासलेला होता. धर्म आणि ज्ञानाची मक्तेदारी केवळ काही उच्चवर्णीय पंडितांकडे होती. श्रीमद्भगवद्गीतेसारखे महान ग्रंथ संस्कृत भाषेत बंदिस्त होते, जी सर्वसामान्यांची भाषा नव्हती. त्यामुळे, सामान्य, कष्टकरी माणूस गीतेच्या महान तत्त्वज्ञानापासून पूर्णपणे अनभिज्ञ होता.
- भाषेचा अडसर: मराठी ही लोकांची भाषा होती, पण तिला ‘प्राकृत’ किंवा ‘दुय्यम’ लेखले जात असे. धर्मावर बोलण्याचा किंवा लिहिण्याचा अधिकार फक्त संस्कृतला आहे, असा समज होता.
याच सामाजिक आणि भाषिक विषमतेवर केलेला एक प्रचंड मोठा प्रहार म्हणजे ज्ञानेश्वरीची निर्मिती. संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी वयाच्या अवघ्या १६ व्या वर्षी, इ.स. १२९० मध्ये, अहमदनगर जिल्ह्यातील नेवासे येथील मंदिरात ‘पैस खांबा’ला टेकून हा ग्रंथ सांगितला आणि सच्चिदानंद बाबा यांनी तो लिहून घेतला. सर्वसामान्यांसाठी ज्ञानाचे दरवाजे उघडणे, हेच यामागील मुख्य आणि क्रांतिकारक उद्दिष्ट होते.
ज्ञानेश्वरीची वैशिष्ट्ये: हा ग्रंथ अद्वितीय का ठरतो?
ज्ञानेश्वरीला मराठी साहित्यात आणि अध्यात्मात सर्वोच्च स्थान का आहे, हे तिच्या वैशिष्ट्यांमधून स्पष्ट होते.
१. मराठी भाषेचा गौरव आणि काव्यसौंदर्य
ज्ञानेश्वरी हा मराठी भाषेचा पहिला आणि सर्वश्रेष्ठ ग्रंथ मानला जातो. माऊलींनी मराठी भाषेला एका वेगळ्याच उंचीवर नेले. ते अत्यंत अभिमानाने लिहितात: “माझा मर्‍हाटाचि बोलु कवतिकें। परि अमृतातेहि पैजा जिंके।” (अर्थ: माझी मराठी भाषा जरी साधी-भोळी वाटत असली, तरी ती चवीच्या बाबतीत अमृतालाही पैजेत जिंकेल.) ज्ञानेश्वरीची रचना ‘ओवी’ या अत्यंत गोड आणि गेय छंदात आहे. त्यामुळे ती वाचताना किंवा ऐकताना मनाला एक वेगळीच शांती आणि आनंद मिळतो.
२. दृष्टांतांची श्रीमंती
हे ज्ञानेश्वरीचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य आहे. ब्रह्मज्ञान, आत्मा-परमात्मा, माया यांसारख्या अत्यंत गहन आणि क्लिष्ट संकल्पना समजावून सांगण्यासाठी माऊलींनी दैनंदिन जीवनातील, खेड्यापाड्यातील आणि निसर्गातील अत्यंत सोपी आणि समर्पक उदाहरणे (दृष्टांत) दिली आहेत.
- उदा. गुरू-शिष्य नात्याबद्दल बोलताना ते पक्षिणी आणि तिच्या पिलाचे उदाहरण देतात. पक्षिणी आपल्या पिलांना चोचीतून घास भरवते, त्याचप्रमाणे गुरू आपल्या शिष्याला ज्ञानाचा घास भरवतो.
- आत्म्याच्या सर्वव्यापकतेबद्दल सांगताना ते सूर्य आणि त्याच्या प्रतिबिंबाचे उदाहरण देतात. सूर्य एकच असतो, पण तो हजारो भांड्यांतील पाण्यात प्रतिबिंबित होतो, त्याप्रमाणे आत्मा एकच असून तो सर्व सजीवांमध्ये प्रतिबिंबित झालेला आहे.
३. तत्त्वज्ञानाची सोपी मांडणी
ज्ञानेश्वरी मुख्यत्वे अद्वैत वेदांत तत्त्वज्ञानावर आधारित आहे, ज्यात ‘चिद्विलासवाद’ या संकल्पनेवर भर दिला आहे. सोप्या भाषेत सांगायचे तर, हे संपूर्ण विश्व त्या एकाच परमात्म्याचा (चैतन्याचा) विलास किंवा खेळ आहे. ही कठीण संकल्पना माऊलींनी इतक्या सहजपणे उलगडून दाखवली आहे की, ती सामान्य वाचकालाही कळते. कर्मयोग, भक्तियोग आणि ज्ञानयोग या तिन्ही मार्गांचा समन्वय कसा साधावा, हे त्यांनी अत्यंत सुंदरपणे समजावले आहे.
४. सामाजिक समानतेचा संदेश
ज्ञानेश्वरीने केवळ भाषिक क्रांती केली नाही, तर सामाजिक क्रांतीचा पाया रचला. ज्ञानावर कोणाचीही मक्तेदारी नाही, ते सर्वांसाठी खुले आहे, हा विचार त्यांनी कृतीत आणला. त्यांच्या कार्यामुळेच पुढे वारकरी संप्रदायाला बळ मिळाले, ज्यात सर्व जाती-धर्माच्या लोकांना समान स्थान होते.
ज्ञानेश्वरीची रचना आणि स्वरूप
- ज्ञानेश्वरीमध्ये श्रीमद्भगवद्गीतेप्रमाणेच एकूण १८ अध्याय आहेत.
- या १८ अध्यायांमध्ये मिळून जवळपास ९००० ओव्या आहेत.
- प्रत्येक अध्याय हा गीतेच्या एका अध्यायावरील भाष्य आहे.
- उदाहरणार्थ: सहावा अध्याय ‘आत्मसंयम योग’ (ध्यानयोग) आणि बारावा अध्याय ‘भक्तियोग’ यावर माऊलींनी केलेले विवेचन अत्यंत रसाळ आणि वाचनीय आहे.
ज्ञानेश्वरी कशी वाचावी?
ज्ञानेश्वरी वाचायला सुरुवात करणे हा एक मंगलमय संकल्प आहे.
- योग्य प्रत निवडा: सुरुवातीला, ज्या प्रतीत मूळ ओवीसोबत तिचा सोपा गद्य अर्थ दिलेला आहे, अशी प्रत निवडा. अनेक उत्तम अभ्यासकांनी अशा प्रती तयार केल्या आहेत.
- नियमितता ठेवा: दररोज काही वेळ निश्चित करा. सुरुवातीला फक्त ४-५ ओव्या आणि त्यांचा अर्थ वाचला तरी चालेल. महत्त्वाचे आहे ते सातत्य.
- चिंतन आणि मनन: ज्ञानेश्वरी हा केवळ वाचण्याचा नाही, तर ‘अनुभवण्याचा’ ग्रंथ आहे. वाचलेल्या ओव्यांवर विचार करा. त्यातील दृष्टांत आपल्या जीवनाशी जोडून पाहण्याचा प्रयत्न करा.
- अर्थ समजून घ्या: एखादी ओवी किंवा शब्द न समजल्यास थांबा. त्याचा अर्थ समजून घेण्यासाठी चांगल्या टीकाग्रंथांची किंवा जाणकार व्यक्तींची मदत घ्या. घाईघाईत वाचून ग्रंथ संपवण्याचा प्रयत्न करू नका.
- सामूहिक पारायण: शक्य असल्यास, ज्ञानेश्वरी पारायण सोहळ्यांमध्ये किंवा अभ्यास मंडळांमध्ये सामील व्हा. एकत्रित वाचनाने आणि चर्चेने अर्थ अधिक स्पष्ट होतो.
निष्कर्ष
थोडक्यात सांगायचे तर, ‘ज्ञानेश्वरी’ हा केवळ एक टीकाग्रंथ नाही, तो मराठी भाषेचा आणि संस्कृतीचा आत्मा आहे. तो एका सोळा वर्षांच्या ज्ञानसूर्याने महाराष्ट्राला दिलेला चिरंतन प्रकाश आहे. तो एक असा सखा आहे, जो तुमच्या प्रत्येक प्रश्नाचे उत्तर देतो; एक अशी माऊली आहे, जी तुम्हाला प्रेमाने जवळ घेऊन जीवनाचा मार्ग दाखवते. ज्ञानेश्वरी वाचणे म्हणजे स्वतःला अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेणे आणि जीवनाकडे पाहण्याचा एक विशाल आणि सकारात्मक दृष्टिकोन मिळवणे होय.