“मी इतकी मेहनत करतो, पण यश दुसऱ्यालाच मिळते.” “माझ्या कामाचे श्रेय नेहमी माझा बॉस घेऊन जातो.” “मी प्रामाणिकपणे काम करतो, पण माझ्या सहकाऱ्यांचीच जास्त प्रगती होते.”
ही वाक्ये आपल्यापैकी अनेकांना कधी ना कधी व्यावसायिक जीवनात (Professional Life) नक्कीच ऐकायला मिळतात किंवा स्वतःलाही वाटून जातात. ऑफिसचे राजकारण, वाढती स्पर्धा आणि सततचे टार्गेट्स यांमुळे अनेकदा कामाच्या ठिकाणी निराशा आणि नकारात्मकता येते. अशा वेळी आपण अनेकदा नशिबाला दोष देतो. पण श्रीमद्भगवद्गीता आपल्याला एक असा कालातीत सिद्धांत देते, जो केवळ आपल्या आध्यात्मिक जीवनासाठीच नाही, तर आपल्या करिअरसाठीसुद्धा एक शक्तिशाली ‘मॅनेजमेंट गुरू’ ठरू शकतो. तो सिद्धांत म्हणजे – कर्माचा सिद्धांत.
‘भक्ती कट्टा’च्या या लेखात, आपण हाच करिअरमध्ये कर्माचा सिद्धांत कसा लागू होतो आणि त्याचा वापर करून आपण एक यशस्वी, समाधानी आणि तणावमुक्त व्यावसायिक जीवन कसे जगू शकतो, हे सविस्तरपणे जाणून घेणार आहोत.
Table of Contents
कर्माचा सिद्धांत: करिअरच्या पलीकडील ‘बॅलन्स शीट’
‘कर्म’ म्हणजे केवळ ‘काम’ नाही. आपण आपल्या शरीराने, वाणीने आणि मनाने केलेली प्रत्येक कृती किंवा विचार म्हणजे कर्म. कर्माचा सिद्धांत हा विश्वाचा एक नैसर्गिक नियम आहे – ‘जसे पेराल, तसे उगवेल’. हा केवळ धार्मिक नियम नसून, तो एक प्रकारचे वैश्विक ‘कॉस्मिक बॅलन्स शीट’ आहे.
आपल्या व्यावसायिक जीवनातही कर्माचे तीन प्रकार सतत कार्यरत असतात:
- प्रारब्ध कर्म (तुमचा सुरुवातीचा पॉइंट): तुम्हाला मिळालेले शिक्षण, तुमची नैसर्गिक प्रतिभा, तुम्हाला सुरुवातीला मिळालेल्या संधी किंवा आलेले अडथळे, हे सर्व तुमच्या प्रारब्ध कर्माचा भाग असू शकते. ही तुमच्या करिअरची ‘ओपनिंग बॅलन्स’ आहे.
- क्रियमाण कर्म (तुमचे आजचे प्रयत्न): हे सर्वात महत्त्वाचे आहे. तुम्ही आज करत असलेली मेहनत, तुमचे निर्णय, तुमचा दृष्टिकोन आणि तुमच्या कृती म्हणजे तुमचे क्रियमाण कर्म. ही तुमच्या बॅलन्स शीटमधील आजची ‘एन्ट्री’ आहे, जिथे तुमचे पूर्ण स्वातंत्र्य आणि नियंत्रण आहे.
- संचित कर्म (तुमची एकूण शिल्लक): तुमच्या सर्व क्रियमाण कर्मांची बेरीज तुमच्या संचित कर्माच्या खात्यात जमा होत असते, जे तुमचे भविष्यकालीन प्रारब्ध घडवते.
तुमचे प्रारब्ध तुम्ही बदलू शकत नाही, पण तुमचे क्रियमाण कर्म पूर्णपणे तुमच्या हातात आहे. त्यामुळे, करिअरमध्ये यशस्वी होण्यासाठी आपले ‘क्रियमाण कर्म’ सुधारण्यावर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे.
करिअरमधील ‘क्रियमाण कर्म’: तुमचे यश तुमच्या हातात
तुमचे व्यावसायिक यश हे केवळ तुमच्या नशिबावर अवलंबून नाही, तर ते तुम्ही रोज करत असलेल्या लहान-मोठ्या कर्मांवर अवलंबून आहे. चला पाहूया, करिअरमध्ये कोणती ‘क्रियमाण कर्मे’ सर्वात महत्त्वाची आहेत.
१. कौशल्याचे कर्म (The Karma of Skill): प्रामाणिक प्रयत्न आणि सतत शिकणे
आजच्या स्पर्धात्मक युगात, केवळ पदवी मिळवून भागत नाही. रोज नवीन तंत्रज्ञान येत आहे, नवीन गोष्टी शिकण्याची गरज निर्माण होत आहे. तुम्ही तुमचे काम अधिक चांगल्या प्रकारे करण्यासाठी किती प्रामाणिक प्रयत्न करता, नवीन गोष्टी शिकण्यासाठी किती वेळ देता (Upskilling), हे तुमचे ‘कौशल्याचे कर्म’ आहे. कामात टाळाटाळ करणे, शॉर्टकट मारणे किंवा जुन्याच ज्ञानावर अवलंबून राहणे, हे नकारात्मक कर्म (विकर्म) आहे.
- फळ: प्रामाणिकपणे केलेले कौशल्याचे कर्म तुम्हाला तुमच्या क्षेत्रात तज्ज्ञ बनवते. आज ना उद्या, तुमच्या कामाची दखल घेतली जाते आणि तुम्हाला दीर्घकाळ टिकणारी प्रगती आणि आदर मिळतो.
२. सहकाऱ्यांप्रति कर्म (The Karma towards Colleagues): मदत आणि सहकार्य
ऑफिस म्हणजे एक लहान समाज. येथे तुम्ही तुमच्या सहकाऱ्यांशी, ज्युनियर्सशी आणि सीनियर्सशी कसे वागता, हे तुमचे सामाजिक कर्म ठरवते. इतरांना मदत करणे, आपले ज्ञान वाटणे, नवीन आलेल्या सहकाऱ्याला सांभाळून घेणे, एक सकारात्मक आणि सहकार्याचे वातावरण निर्माण करणे, हे अत्यंत श्रेष्ठ कर्म आहे. याउलट, ऑफिसमध्ये राजकारण करणे, दुसऱ्याच्या कामात अडथळे आणणे, निंदा-नालस्ती करणे, हे नकारात्मक कर्म आहे.
- फळ: मदत करणारे आणि सकारात्मक दृष्टिकोन असलेले लोक सर्वांना आवडतात. अशा व्यक्ती एक मजबूत व्यावसायिक नेटवर्क (Professional Network) तयार करतात. तुम्ही आज केलेली मदत, उद्या तुम्हाला कोणत्या ना कोणत्या रूपात परत मिळतेच.
३. नैतिकतेचे कर्म (The Karma of Ethics): प्रामाणिकपणा आणि सचोटी
तुम्ही तुमच्या कामाशी, तुमच्या कंपनीशी आणि तुमच्या ग्राहकांशी किती प्रामाणिक आहात, हे तुमचे ‘नैतिकतेचे कर्म’ आहे. खोटे बोलून एखादे डील मिळवणे, कामाच्या वेळेचा गैरवापर करणे किंवा कंपनीच्या नियमांचे उल्लंघन करणे, हे सर्व नकारात्मक कर्म आहे. सचोटीने काम करणे, दिलेला शब्द पाळणे आणि पारदर्शकता ठेवणे, हे सकारात्मक कर्म आहे.
- फळ: नैतिकतेच्या कर्माने तुमची सर्वात मोठी व्यावसायिक संपत्ती तयार होते – ती म्हणजे ‘प्रतिष्ठा’ (Reputation). तुमची चांगली प्रतिष्ठा तुम्हाला केवळ नोकरीतच नाही, तर संपूर्ण व्यावसायिक जीवनात आदर आणि विश्वास मिळवून देते.
४. शब्दांचे कर्म (The Karma of Words): संवाद आणि संवादकौशल्य
तुम्ही मीटिंगमध्ये, ईमेलमध्ये आणि रोजच्या संवादात जे शब्द वापरता, ते तुमचे ‘शब्दांचे कर्म’ आहे. तुमचे शब्द इतरांना प्रेरणा देणारे, प्रोत्साहित करणारे आहेत की निराशा करणारे आणि अपमान करणारे आहेत? तुम्ही इतरांचे ऐकून घेता का? तुमचा संवाद स्पष्ट आणि आदरपूर्वक असतो का?
- फळ: सकारात्मक आणि प्रभावी संवाद व्यावसायिक संबंध दृढ करतो, गैरसमज टाळतो आणि तुमचे नेतृत्वगुण सिद्ध करतो. तुमचे शब्दच तुमचे कामाचे वातावरण घडवत असतात.
गीतेतील सर्वश्रेष्ठ मॅनेजमेंट सूत्र: निष्काम कर्मयोग आणि करिअर
कामाच्या ठिकाणच्या तणावाचे सर्वात मोठे कारण म्हणजे फळाची अपेक्षा – ‘माझे प्रमोशन कधी होणार?’, ‘मला अपेक्षित इन्क्रिमेंट मिळेल का?’, ‘या कामाचे श्रेय मला मिळेल ना?’. भगवान श्रीकृष्णाने गीतेत यावर एक रामबाण उपाय सांगितला आहे – निष्काम कर्मयोग.
“कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।” (तुला केवळ कर्म करण्याचा अधिकार आहे, त्याच्या फळावर नाही.)
करिअरमध्ये याचा अर्थ असा:
- प्रयत्नांवर लक्ष केंद्रित करा, फळावर नाही: तुमचे १००% लक्ष तुमच्या सध्याच्या कामावर (Task at Hand) केंद्रित करा. ते काम सर्वोत्तम कसे होईल, याचा विचार करा. प्रमोशन, बोनस किंवा कौतुक हे त्या कामाचे ‘बाय-प्रॉडक्ट’ आहेत, तेच ध्येय नाहीत.
- आपल्या आत्मसन्मानाला परिणामांशी जोडू नका: एखादा प्रोजेक्ट अयशस्वी झाला, म्हणजे ‘मी’ अयशस्वी झालो, असा अर्थ होत नाही. परिणाम अनेक बाह्य घटकांवर अवलंबून असू शकतो. तुम्ही प्रामाणिक प्रयत्न केले, हे महत्त्वाचे आहे.
निष्काम कर्मयोगाने काम केल्याने तणाव आणि चिंता कमी होते, कामातील गुणवत्ता सुधारते आणि यश-अपयशात स्थिर राहण्याची (Resilience) क्षमता वाढते, जे एका खऱ्या लीडरचे लक्षण आहे.
जेव्हा कर्मफळ मनासारखे मिळत नाही
अनेकदा असे होते की, आपण प्रामाणिकपणे सर्व सकारात्मक कर्मे करूनही आपल्याला अपेक्षित फळ मिळत नाही. अशा वेळी निराश होणे स्वाभाविक आहे. येथेच ‘प्रारब्ध कर्माची’ संकल्पना समजून घेणे महत्त्वाचे ठरते. कदाचित आपल्या भूतकाळातील कर्मांचे फळ (प्रारब्ध) आता उदयाला येत असेल, ज्यामुळे सध्याच्या चांगल्या कर्मांचे (क्रियमाण) फळ मिळण्यास उशीर होत आहे.
अशा परिस्थितीत गीता आपल्याला ‘समत्व बुद्धी’ ठेवण्याचा सल्ला देते. निराश होऊन चांगले कर्म करणे सोडून देऊ नका. तुमचे आजचे प्रामाणिक प्रयत्न तुमच्या ‘संचित कर्मा’च्या खात्यात जमा होत आहेत आणि ते योग्य वेळी, व्याजासहित तुम्हाला नक्कीच परत मिळतील.
निष्कर्ष
कर्माचा सिद्धांत हा नशिबाला दोष देत बसण्याचा सिद्धांत नाही, तर तो आपल्या हातात प्रचंड मोठी शक्ती देणारा एक ‘एम्पॉवरमेंट’चा सिद्धांत आहे. तुमचे करिअर हे एक ‘कर्मक्षेत्र’ आहे. येथे तुम्ही रोज पेरत असलेले कौशल्य, नैतिकता, सहकार्य आणि सकारात्मक संवाद यांचे बी, आज ना उद्या एका मोठ्या यशस्वी वृक्षात रूपांतरित होणारच आहे.
त्यामुळे, तुमच्या करिअरला केवळ एक नोकरी न मानता, ते एक ‘कर्मक्षेत्र’ माना. येथे प्रामाणिकपणे केलेले प्रत्येक लहान-मोठे कर्म तुमच्या व्यावसायिक आणि आध्यात्मिक उन्नतीचा मार्ग निश्चितच प्रशस्त करेल.