“आपल्यासोबत काही चांगले किंवा वाईट घडले की, आपण सहज म्हणतो, ‘हे माझ्या कर्माचे फळ आहे.’ पण हा ‘कर्माचा सिद्धांत’ नेमका आहे तरी काय? तो कसा काम करतो? आपले नशीब आणि आपले कर्म यांचा काय संबंध आहे?” हे असे प्रश्न आहेत, जे प्रत्येकाच्या मनात कधी ना कधी येतातच. या सर्व प्रश्नांची सर्वात तर्कशुद्ध आणि सखोल उत्तरे देणारा ग्रंथ म्हणजे श्रीमद्भगवद्गीता.
‘भक्ती कट्टा’च्या या लेखात आपण भगवान श्रीकृष्णांनी अर्जुनाला सांगितलेल्या कर्माच्या या गहन सिद्धांताची सोप्या भाषेत ओळख करून घेणार आहोत. कर्म म्हणजे काय, गीतेनुसार कर्माचे प्रकार कोणते आणि त्यांचे फळ आपल्याला कसे मिळते, या सर्व गोष्टींचा आपण सविस्तर आढावा घेऊया.
Table of Contents
कर्म म्हणजे काय? केवळ कृती नव्हे, तर एक वैश्विक नियम
सर्वसाधारणपणे ‘कर्म’ म्हणजे ‘कृती’ किंवा ‘काम’ (Action) असे आपण समजतो. पण गीतेनुसार कर्माची व्याख्या अधिक व्यापक आहे. आपण शरीराने केलेली कोणतीही कृती, वाणीने बोललेला प्रत्येक शब्द आणि मनाने केलेला प्रत्येक विचार हा ‘कर्मा’मध्येच गणला जातो.
कर्माचा सिद्धांत हा न्यूटनच्या तिसऱ्या नियमासारखा आहे – “प्रत्येक क्रियेला समान आणि विरुद्ध प्रतिक्रिया असते.” (Every action has an equal and opposite reaction). सोप्या भाषेत सांगायचे तर, “जसे पेराल, तसे उगवेल.” तुम्ही जे काही विचार, शब्द किंवा कृती या विश्वात पाठवता, तेच कोणत्या ना कोणत्या रूपात, कधी ना कधी तुमच्याकडे परत येते.
हा सिद्धांत म्हणजे देवाने बसवलेली शिक्षा किंवा बक्षिसाची व्यवस्था नाही, तर तो एक नैसर्गिक आणि वैश्विक नियम (Universal Law of Cause and Effect) आहे, जो गुरुत्वाकर्षणाच्या नियमासारखाच अटळ आहे.
श्रीमद्भगवद्गीतेनुसार कर्माचे मुख्य प्रकार
भगवान श्रीकृष्णाने गीतेच्या चौथ्या अध्यायात कर्माची गहनता स्पष्ट करताना त्याचे तीन मुख्य प्रकार सांगितले आहेत, जे समजणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
१. कर्म (Karma) – विहित कर्म
‘कर्म’ म्हणजे अशी कृती जी शास्त्रानुसार आणि धर्माला अनुसरून करणे अपेक्षित आहे. हे आपले विहित कर्तव्य (Prescribed Duty) आहे. उदाहरणार्थ, एका विद्यार्थ्याने अभ्यास करणे, आई-वडिलांनी मुलांचे संगोपन करणे, एका डॉक्टरने रुग्णाची सेवा करणे, हे सर्व ‘कर्म’ आहे. फळाची अपेक्षा न करता, केवळ कर्तव्य म्हणून केलेले सत्कर्म माणसाला बंधनात टाकत नाही.
२. विकर्म (Vikarma) – निषिद्ध कर्म
‘विकर्म’ म्हणजे अशी कृती जी शास्त्र आणि धर्माच्या विरुद्ध आहे, म्हणजेच निषिद्ध कर्म (Forbidden Action). चोरी करणे, खोटे बोलणे, इतरांची निंदा करणे, कोणालाही शारीरिक किंवा मानसिक त्रास देणे, हे सर्व ‘विकर्म’ आहे. अशा कर्मांमुळे नकारात्मक फळ मिळते आणि माणूस कर्मबंधनात अधिकच अडकतो.
३. अकर्म (Akarma) – कर्मातील नैष्कर्म्यता
हा गीतेतील सर्वात गहन आणि महत्त्वाचा विचार आहे. ‘अकर्म’ म्हणजे कर्म करूनही त्याच्या बंधनात न अडकणे. म्हणजेच ‘निष्काम कर्मयोग’. जेव्हा मनुष्य फळाची आसक्ती पूर्णपणे सोडून, यशापयशात समान राहून, केवळ आपले कर्तव्य म्हणून किंवा ईश्वराची सेवा म्हणून कर्म करतो, तेव्हा ते कर्म ‘अकर्म’ बनते. अशा कर्माचे कोणतेही बंधन कर्त्यावर राहत नाही आणि तेच मोक्षाकडे नेणारे ठरते. श्रीकृष्ण म्हणतात, जो कर्मामध्ये अकर्म पाहतो, तोच खरा बुद्धिमान योगी आहे.
फळानुसार कर्माचे तीन प्रकार (कर्माचे संच)
आपल्या जीवनात घडणाऱ्या घटना या केवळ याच जन्मातील कर्मांवर अवलंबून नसतात. त्यासाठी कर्माचे हे तीन संच (pools of karma) समजून घेणे आवश्यक आहे.
१. संचित कर्म (Sanchita Karma) – कर्माचा एकूण साठा
याला आपण आपल्या कर्मांचे एक मोठे ‘गोदाम’ (Warehouse) किंवा ‘बँक खाते’ (Bank Account) म्हणू शकतो. यात आपल्या अनेक जन्मांपासून आजपर्यंत केलेल्या सर्व बऱ्या-वाईट कर्मांचा एकूण साठा असतो. यातील कोणती कर्मे कधी फळ देतील, हे आपल्याला माहित नसते.
२. प्रारब्ध कर्म (Prarabdha Karma) – जे आपण भोगत आहोत
‘प्रारब्ध’ म्हणजे ‘जे सुरू झाले आहे’. संचित कर्माच्या मोठ्या गोदामातून, या जन्मात भोगण्यासाठी बाहेर काढलेला कर्माचा एक लहानसा भाग म्हणजे प्रारब्ध कर्म. आपल्याला हा जन्म कोणत्या कुटुंबात मिळणार, आपले आई-वडील कोण असणार, आपले शरीर, रूप-रंग कसे असणार आणि आपल्या आयुष्यात घडणाऱ्या काही मोठ्या टाळता न येण्यासारख्या घटना, हे सर्व प्रारब्ध कर्माने निश्चित होते. यालाच सामान्य भाषेत आपण ‘नशीब’ (Destiny) म्हणतो. प्रारब्ध कर्म हे भोगूनच संपवावे लागते.
३. क्रियमाण कर्म (Kriyamana Karma) – जे आपण आता करत आहोत
‘क्रियमाण’ म्हणजे ‘जे केले जात आहे’. आपण या क्षणी, वर्तमानात जे काही कर्म करत आहोत (शारीरिक, मानसिक, वाचिक), ते सर्व क्रियमाण कर्म आहे. येथेच आपले ‘स्वातंत्र्य’ (Free Will) किंवा ‘पुरुषार्थ’ दडलेला आहे. आज आपण जे क्रियमाण कर्म करतो, तेच पुढे जाऊन आपल्या संचित कर्माच्या गोदामात जमा होते आणि त्यातूनच आपले भविष्यकालीन प्रारब्ध (नशीब) घडते.
कर्म आणि नशीब (पुरुषार्थ विरुद्ध प्रारब्ध)
अनेकदा लोक म्हणतात, “माझ्या नशिबातच हे होते.” पण गीता सांगते की, तुमचे आजचे नशीब (प्रारब्ध) हे तुमच्याच भूतकाळातील पुरुषार्थाचे (क्रियमाण कर्माचे) फळ आहे. आणि तुमचा आजचा पुरुषार्थ (क्रियमाण कर्म) हे तुमचे उद्याचे नशीब घडवणार आहे.
उदाहरणार्थ: एका शेतकऱ्याने मागच्या वर्षी गव्हाचे बी पेरले होते (भूतकाळातील क्रियमाण कर्म). त्यामुळे, या वर्षी त्याला गव्हाचेच पीक मिळणार, आंब्याचे नाही (हे त्याचे प्रारब्ध आहे, जे तो बदलू शकत नाही). पण, या वर्षी त्याने कोणते बी पेरायचे (गहू, ज्वारी की बाजरी), हे ठरवण्याचे स्वातंत्र्य त्याच्याकडे आहे (हा त्याचा वर्तमान पुरुषार्थ/क्रियमाण कर्म आहे), आणि याच निवडीवर त्याचे पुढच्या वर्षीचे पीक अवलंबून असेल.
त्यामुळे, नशिबाला दोष देत बसण्यापेक्षा, वर्तमानात आपले क्रियमाण कर्म सुधारण्यावर गीतेचा भर आहे.
कर्मबंधनातून मुक्तीचा मार्ग: निष्काम कर्मयोग
कर्माचा सिद्धांत केवळ काय करावे आणि काय करू नये हेच सांगत नाही, तर या जन्म-मृत्यूच्या आणि कर्मफळाच्या चक्रातून बाहेर कसे पडावे, याचा मार्गही दाखवतो. तो मार्ग म्हणजे निष्काम कर्मयोग.
भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात: “कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन। मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि॥” (अध्याय २, श्लोक ४७)
(अर्थ: तुला केवळ कर्म करण्याचा अधिकार आहे, त्याच्या फळावर कधीही नाही. म्हणून तू कर्माच्या फळाची इच्छा धरू नकोस आणि कर्म न करण्यातही आसक्त होऊ नकोस.)
जेव्हा आपण आपले प्रत्येक कर्म, मग ते लहान असो वा मोठे, फळाची अपेक्षा न ठेवता, केवळ आपले कर्तव्य म्हणून किंवा ईश्वराला अर्पण करून करतो, तेव्हा ते कर्म आपल्याला बंधनात टाकत नाही. सुख-दुःख, यश-अपयश या द्वंद्वांच्या पलीकडे जाऊन स्थिर बुद्धीने कर्म करणे, हीच कर्मबंधनातून मुक्तीची गुरुकिल्ली आहे.
निष्कर्ष
कर्माचा सिद्धांत हा भीती घालणारा नाही, तर तो आपल्याला आपल्या जीवनाचे शिल्पकार बनवणारा सिद्धांत आहे. तो आपल्याला सांगतो की, आपल्या आजच्या परिस्थितीला आपणच जबाबदार आहोत आणि आपले भविष्य घडवण्याची प्रचंड शक्ती आपल्याच हातात आहे. प्रारब्धामुळे आलेल्या परिस्थितीला धैर्याने सामोरे जाणे आणि क्रियमाण कर्माच्या स्वातंत्र्याचा उपयोग करून आपले भविष्य उज्ज्वल करणे, हाच श्रीमद्भगवद्गीतेने दाखवलेला कर्मयोगाचा शाश्वत मार्ग आहे.