जवळपास साडेसातशे वर्षांपूर्वी, एका तरुण योग्याने, संत ज्ञानेश्वर माऊलींनी, भगवद्गीतेवरील ‘ज्ञानेश्वरी’ (भावार्थदीपिका) हा महान ग्रंथ पूर्ण केला. हा ग्रंथ पूर्ण झाल्यावर, आपले गुरू आणि मोठे बंधू श्री निवृत्तीनाथांना वंदन करून, त्यांनी देवाकडे जे मागणे मागितले, तेच ‘पसायदान’ होय.
‘पसायदान’ हे केवळ नऊ ओव्यांचे मागणे नाही, तर ती एका वैश्विक हृदयाने संपूर्ण विश्वाच्या कल्याणासाठी केलेली एक निष्काम, निर्मळ आणि उदात्त प्रार्थना आहे. यात माऊलींनी स्वतःसाठी काहीही मागितले नाही. त्यांनी मागितले ते जगातील दुष्टांचा नाश व्हावा यासाठी नाही, तर त्यांच्यातील दुष्ट प्रवृत्तीचा नाश व्हावा यासाठी. ‘भक्ती कट्टा’च्या या लेखात आपण याच वैश्विक प्रार्थनेच्या, ‘पसायदान’च्या प्रत्येक ओवीचा सविस्तर अर्थ समजून घेणार आहोत.
पसायदान: मूळ ओव्या आणि त्यांचा सविस्तर अर्थ
‘ज्ञानेश्वरी’च्या १८ व्या अध्यायाच्या शेवटी या नऊ ओव्या येतात. चला, प्रत्येक ओवीचा गहन अर्थ समजून घेऊया.
आतां विश्वात्मकें देवें । येणें वाग्यज्ञें तोषावें । तोषोनि मज ज्ञानेदेवे । पसायदान हें द्यावें ॥ १ ॥
सविस्तर अर्थ: या पहिल्या ओवीत, संत ज्ञानेश्वर ‘ज्ञानेश्वरी’ रूपी वाङ्मय यज्ञाची सांगता करत आहेत. ते विश्वाचे आत्मा असलेल्या, म्हणजेच चराचरात वास करणाऱ्या परमात्म्याला (विश्वात्मक देव) उद्देशून म्हणतात, “हे देवा, मी केलेल्या या ‘वाग्यज्ञ’ अर्थात शब्दरूपी यज्ञाने तुम्ही प्रसन्न व्हावे. आणि प्रसन्न होऊन, माझ्यावर कृपा करून, मला (ज्ञानेदेवाला) हे ‘पसायदान’ (प्रसादाचे दान) द्यावे.” येथे माऊली स्वतःला ‘ज्ञानेदेव’ म्हणतात, जे त्यांचे मूळ नाव होते. ते अत्यंत विनम्रपणे आपल्या महान ग्रंथाला एक यज्ञ मानतात आणि त्याचे फळ म्हणून देवाकडे काहीतरी मागण्याची परवानगी घेत आहेत.
जे खळांची व्यंकटी सांडो । तया सत्कर्मीं रती वाढो । भूतां परस्परे जडो । मैत्र जीवाचें ॥ २ ॥
सविस्तर अर्थ: ही ओवी पसायदानाचा आत्मा आहे. येथे माऊलींची विश्वकल्याणाची भावना स्पष्ट दिसते. ते म्हणतात:
- “जे खळांची व्यंकटी सांडो”: ‘खळ’ म्हणजे दुष्ट किंवा वाईट प्रवृत्तीचे लोक आणि ‘व्यंकटी’ म्हणजे वाकडेपणा किंवा दुष्टपणा. माऊली म्हणतात, “जगातील दुष्ट लोकांचा नाश न होता, त्यांच्यातील दुष्ट प्रवृत्ती (वाकडेपणा) नष्ट होऊ दे.” ही किती मोठी आणि सकारात्मक प्रार्थना आहे! ते व्यक्तीला नाही, तर वृत्तीला संपवण्याची भाषा करतात.
- “तया सत्कर्मीं रती वाढो”: त्यांच्यातील वाईटपणा निघून गेल्यावर, त्यांचे मन रिकामे होऊ नये, तर “त्यांच्या मनात चांगल्या कर्मांविषयी (सत्कर्म) आवड निर्माण होऊ दे.”
- “भूतां परस्परे जडो । मैत्र जीवाचें”: जेव्हा सर्व लोक चांगले कर्म करू लागतील, तेव्हा “सर्व सजीवांमध्ये (भूतां) एकमेकांविषयी जीवाभावाची, निखळ मैत्री (मैत्र) निर्माण होऊ दे.”
दुरिताचें तिमिर जावो । विश्व स्वधर्म सूर्ये पाहो । जो जें वांच्छिल तो तें लाहो । प्राणिजात ॥ ३ ॥
सविस्तर अर्थ: या ओवीत माऊली एक आदर्श समाज घडवण्याचे स्वप्न पाहतात.
- “दुरिताचें तिमिर जावो”: ‘दुरित’ म्हणजे पाप, वाईट कर्म आणि ‘तिमिर’ म्हणजे अंधार. ते म्हणतात, “जगातील पापाचा आणि अज्ञानाचा अंधार पूर्णपणे नाहीसा होऊ दे.”
- “विश्व स्वधर्म सूर्ये पाहो”: आणि हा अंधार नाहीसा झाल्यावर, “संपूर्ण विश्व ‘स्वधर्माच्या’ प्रकाशाने उजळून निघू दे.” ‘स्वधर्म’ म्हणजे प्रत्येकाने आपले विहित कर्तव्य प्रामाणिकपणे आणि निःस्वार्थपणे पार पाडणे. जेव्हा प्रत्येकजण आपला ‘स्वधर्म’ पाळेल, तेव्हा जगात रामराज्य येईल.
- “जो जें वांच्छिल तो तें लाहो । प्राणिजात”: जेव्हा असा आदर्श समाज निर्माण होईल, तेव्हा “या जगातील प्रत्येक प्राणिमात्राला, जे जे चांगले (धर्मसंमत) आहे, ते सर्व काही प्राप्त होवो.”
वर्षत सकळ मंगळी । ईश्वरनिष्ठांची मांदियाळी । अनवरत भूमंडळीं । भेटतु भूतां ॥ ४ ॥
सविस्तर अर्थ: येथे माऊली सत्पुरुषांच्या सत्संगाचे महत्त्व अधोरेखित करतात.
- “वर्षत सकळ मंगळी । ईश्वरनिष्ठांची मांदियाळी”: ‘मांदियाळी’ म्हणजे समूह किंवा मंडळ. माऊली म्हणतात, “सर्व प्रकारचे मंगल (चांगल्या गोष्टी) करणारा, ईश्वरनिष्ठ लोकांचा (संतांचा, सज्जनांचा) समूह या जगात निर्माण होवो.”
- “अनवरत भूमंडळीं । भेटतु भूतां”: आणि हा सज्जनांचा समूह “या पृथ्वीतलावरील सर्व लोकांना (भूतां) सतत (अनवरत) भेटत राहो.” कारण संतांच्या केवळ दर्शनाने आणि सत्संगाने लोकांचे जीवन बदलते, त्यांना योग्य मार्ग मिळतो.
चलां कल्पतरूंचे आरव । चेतना चिंतामणींचें गाव । बोलते जे अर्णव । पीयूषाचे ॥ ५ ॥
सविस्तर अर्थ: ही आणि यापुढील ओवी ही मागील ओवीतील ‘ईश्वरनिष्ठ’ लोकांचे वर्णन करते. हे संत कसे असतात?
- “चलां कल्पतरूंचे आरव”: ते चालते-फिरते ‘कल्पतरूंचे’ (इच्छा पूर्ण करणारे वृक्ष) बाग (आरव) आहेत.
- “चेतना चिंतामणींचें गाव”: ते सजीव ‘चिंतामणी’ रत्नांचे (जी प्रत्येक चिंता दूर करते) गावच आहेत.
- “बोलते जे अर्णव । पीयूषाचे”: त्यांचे बोलणे हे अमृताचा (पीयूष) समुद्र (अर्णव) आहे. त्यांच्या वाणीतून केवळ अमृतच स्त्रवते.
चंद्रमे जे अलांछन । मार्तंड जे तापहीन । ते सर्वांही सदा सज्जन । सोयरे होतु ॥ ६ ॥
सविस्तर अर्थ: या संतांचे वर्णन पुढे चालू ठेवताना माऊली म्हणतात:
- “चंद्रमे जे अलांछन”: ते असे चंद्र आहेत ज्यांच्यावर कोणताही डाग (लांछन) नाही. ते निष्कलंक आहेत.
- “मार्तंड जे तापहीन”: ते असे सूर्य (मार्तंड) आहेत, जे प्रकाश तर देतात, पण त्यांचा ताप किंवा दाह होत नाही. ते ज्ञानाने तेजस्वी आहेत, पण त्यांच्यात अहंकाराची उष्णता नाही.
- “ते सर्वांही सदा सज्जन । सोयरे होतु”: असे हे महान सज्जन “सर्व प्राणिमात्रांचे नेहमीसाठी सोयरे (नातेवाईक) होवोत.”
किंबहुना सर्व सुखी । पूर्ण होऊनि तिहीं लोकीं । भजिजो आदिपुरुखीं । अखंडित ॥ ७ ॥
सविस्तर अर्थ: आता माऊली आपल्या प्रार्थनेचा समारोप करत आहेत. ते म्हणतात, “आता जास्त काय मागू?”
- “किंबहुना सर्व सुखी । पूर्ण होऊनि तिहीं लोकीं”: “हे देवा, तिन्ही लोकांमध्ये (स्वर्ग, मृत्यू, पाताळ) सर्वजण पूर्णपणे सुखी आणि समाधानी होवोत.”
- “भजिजो आदिपुरुखीं । अखंडित”: आणि सुखी झाल्यावर त्यांनी काय करावे? तर, “त्यांनी त्या आदिपुरुषाची (परमात्म्याची) अखंड भक्ती करावी.” म्हणजे, सुखात त्यांनी देवाला विसरू नये.
आणि ग्रंथोपजीविये । विशेषीं लोकीं इयें । दृष्टादृष्ट विजयें । होआवे जी ॥ ८ ॥
सविस्तर अर्थ: या ओवीत माऊली या ‘ज्ञानेश्वरी’ ग्रंथावर अवलंबून असणाऱ्या लोकांसाठी विशेष मागणे मागतात.
- “आणि ग्रंथोपजीविये”: ‘ग्रंथोपजीविये’ म्हणजे जे या ग्रंथाचे वाचन, पठण, चिंतन, मनन करून आपले जीवन जगतात.
- “विशेषीं लोकीं इयें । दृष्टादृष्ट विजयें । होआवे जी”: “विशेषतः या लोकांमध्ये, त्यांना दृष्ट (या जगात दिसणाऱ्या) आणि अदृष्ट (या जगात न दिसणाऱ्या, म्हणजेच पारलौकिक) अशा दोन्ही गोष्टींमध्ये विजय प्राप्त होवो.” म्हणजेच, त्यांचे ऐहिक आणि पारलौकिक जीवन यशस्वी आणि सुखी होवो.
येथ म्हणे श्री विश्वेशराओ । हा होईल दान पसावो । येणें वरें ज्ञानदेवो । सुखिया जाला ॥ ९ ॥
सविस्तर अर्थ: ही शेवटची ओवी म्हणजे या प्रार्थनेला मिळालेली देवाची पोचपावती आहे. येथे ज्ञानेश्वरांचे गुरू निवृत्तीनाथ देवाच्या भूमिकेतून बोलत आहेत.
- “येथ म्हणे श्री विश्वेशराओ । हा होईल दान पसावो”: तेव्हा विश्वाचे ईश्वर (श्री विश्वेशराव) म्हणाले, “हे ज्ञानदेवा, तू मागितलेले हे प्रसादाचे दान (पसायदान) तुला नक्की प्राप्त होईल (तथास्तु).”
- “येणें वरें ज्ञानदेवो । सुखिया जाला”: हा वर (आशीर्वाद) मिळाल्यावर, “ज्ञानदेव सुखी झाले, समाधानी झाले.”
निष्कर्ष: पसायदानाचे आजच्या काळातील महत्त्व
पसायदान हे केवळ एक काव्य किंवा प्रार्थना नाही, तर ते एक ‘जीवनदृष्टी’ आहे. ‘वसुधैव कुटुंबकम्’ (संपूर्ण विश्व एक कुटुंब आहे) या भारतीय विचाराचे ते सर्वोत्तम साहित्यिक रूप आहे. आजच्या जगात जिथे द्वेष, मत्सर आणि स्पर्धा वाढली आहे, तिथे पसायदानामधील ‘खळांची व्यंकटी सांडो’ आणि ‘मैत्र जीवाचें’ हा विचार समाजाला एक नवी दिशा देऊ शकतो.
ही प्रार्थना आपल्याला इतरांसाठी, अगदी आपल्या शत्रूंसाठीही चांगले मागण्याची शिकवण देते. हीच खरी ‘विश्वप्रार्थना’ आहे, जी साडेसातशे वर्षांनंतरही तितकीच ताजी आहे.