पंढरपूरचा पांडुरंग, विठोबा, किंवा वारकऱ्यांची ‘विठू माऊली’… नावे अनेक असली तरी रूप एकच – विटेवर उभा, दोन्ही हात कमरेवर, मुखावर मंद स्मितहास्य आणि डोळे भक्ताची वाट पाहणारे. महाराष्ट्राचे हे आराध्य दैवत, ज्याच्या एका भेटीसाठी लाखो भाविक शेकडो मैल पायी चालत येतात, त्या विठ्ठल मूर्तीचे स्वरूप हे केवळ एक आकार नाही, तर ते एक गहन तत्त्वज्ञान आहे.
ही मूर्ती इतर देवतांच्या मूर्तींपेक्षा खूप वेगळी आहे. तिच्या हातात कोणतेही शस्त्र नाही, ती कोणत्याही वाहनावर बसलेली नाही, आणि तिच्या चेहऱ्यावर कोणतेही रौद्र किंवा उग्र भाव नाहीत. ती शांत आहे, स्थिर आहे आणि तरीही अत्यंत गूढ आहे. ‘भक्ती कट्टा’च्या या लेखात, आपण याच गूढतेचा आणि विठ्ठल मूर्तीच्या रहस्याचा प्रत्येक पैलूने शोध घेणार आहोत. विठ्ठल विटेवर का उभा आहे? त्याने कमरेवर हात का ठेवले आहेत? आणि या मूर्तीचा इतिहास काय सांगतो? चला, या प्रश्नांची उत्तरे शोधूया.
Table of Contents
भक्त पुंडलिकाची कथा: विठ्ठल विटेवर का उभा राहिला?
विठ्ठलाच्या या आगळ्यावेगळ्या रूपाचे मूळ भक्त पुंडलिकाच्या प्रसिद्ध कथेत आहे. पुंडलिक हा सुरुवातीला आपल्या सांसारिक सुखांमध्ये आणि पत्नी प्रेमात इतका मग्न होता की, त्याचे आपल्या आई-वडिलांच्या सेवेकडे काहीसे दुर्लक्ष झाले होते. परंतु एका भेटीत त्याला ज्ञानप्राप्ती झाली आणि तो आपल्या माता-पित्याची निस्सीम सेवा करू लागला. त्याची ही ‘मातृ-पितृ भक्ती’ पाहून भगवान श्रीकृष्ण (विष्णू) स्वतः त्याला भेटण्यासाठी वैकुंठातून आले.
जेव्हा भगवान दारात आले, तेव्हा पुंडलिक आपल्या वडिलांचे पाय चेपत होता. त्याने भगवंताकडे पाहिले, पण पितृसेवा हेच त्याचे सर्वोच्च कर्तव्य होते. ते अर्धवट सोडून त्याला उठता येत नव्हते. म्हणून, त्याने जवळ पडलेली एक वीट उचलली आणि भगवंताला त्यावर उभे राहण्यासाठी दिली. देव आणि भक्ताच्या नात्यातील हा एक अद्भुत क्षण होता. भक्ताच्या सेवेला मान देऊन आणि त्याच्यासाठी थांबण्याची तयारी दाखवून, भगवान त्या विटेवर उभे राहिले. तोच हा देव, ‘विठ्ठल’, त्याच रूपात, त्याच विटेवर, आजही आपल्या प्रत्येक भक्तासाठी युगे अठ्ठावीस उभा आहे.
ही वीट म्हणजे केवळ दगड नाही, तर ती भक्त श्रेष्ठत्वाचे प्रतीक आहे. देव भक्तासाठी थांबतो, हा वारकरी संप्रदायाचा मूळ विचार यातून व्यक्त होतो.
कमरेवर हात: एक गहन आणि बहुआयामी प्रतीक
विठ्ठलाच्या मूर्तीचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याचे कमरेवर ठेवलेले हात. या साध्या मुद्रेमध्ये अनेक गहन अर्थ सामावलेले आहेत.
१. निर्विकार आणि साक्षीभाव
कमरेवर हात ठेवून उभे राहणे, हे कोणत्याही गोष्टीत हस्तक्षेप न करण्याच्या, म्हणजेच साक्षीभावाच्या स्थितीचे प्रतीक आहे. देव या सृष्टीचा निर्माता आणि नियंत्रक असला तरी, तो तुमच्या कर्मांमध्ये थेट हस्तक्षेप करत नाही. तो केवळ साक्षीरूपाने सर्व काही पाहत असतो. तुमचे कर्म तुम्हीच करायचे आहे आणि त्याचे फळही तुम्हालाच भोगायचे आहे, हा गीतेतील कर्मसिद्धांताचा संदेश यातून मिळतो.
२. भक्ताच्या उद्धाराची खात्री
संत तुकाराम महाराज एका अभंगात म्हणतात, “कटि कर विराजित, नटनागर वेष”. कमरेवर हात ठेवून, तो भक्ताला जणू काही आश्वासन देत आहे की, “तू फक्त माझ्यापर्यंत ये, तुझ्या सर्व भवसागराची (संसारातील दुःखांची) काळजी घेण्यासाठी मी समर्थ आहे. हा भवसागर माझ्या कमरेएवढाच खोल आहे, तू चिंता करू नकोस.” हे रूप भक्ताला निर्भय बनवते.
३. समभावाचे प्रतीक
विठ्ठलाच्या हातात शस्त्रे नाहीत, वरद किंवा अभय मुद्रा नाही. तो सर्वांना समान लेखतो. त्याच्यासाठी गरीब-श्रीमंत, ज्ञानी-अज्ञानी, पापी-पुण्यवान असा कोणताही भेद नाही. जो कोणी त्याच्याकडे येईल, त्याला तो समानतेने स्वीकारतो. कमरेवर हात ठेवून तो जणू काही म्हणतो, “मी सर्वांसाठी सारखाच आहे.”
मूर्तीचे इतर स्वरूप आणि त्यातील रहस्य
- समचरण आणि समभंग: विठ्ठल दोन्ही पाय जमिनीवर समान ठेवून उभा आहे. याला ‘समचरण’ किंवा ‘समभंग’ स्थिती म्हणतात. हे स्थिरतेचे आणि संतुलनाचे प्रतीक आहे. जीवनातील सुख-दुःख, मान-अपमान यांसारख्या द्वंद्वांमध्येही स्थिर आणि संतुलित कसे राहावे, हे तो शिकवतो.
- सावळे रूप: विठ्ठलाचे सावळे, कृष्णवर्णीय रूप हे त्याच्या निर्गुण आणि निराकार स्वरूपाचे प्रतीक आहे. काळा रंग हा सर्व रंगांना आपल्यात सामावून घेतो. त्याचप्रमाणे, परब्रह्म हे सर्व गुणांच्या आणि रूपांच्या पलीकडे आहे, हेच हे सावळे रूप दर्शवते.
- मस्तकावरील शिवलिंग: विठ्ठलाच्या मूर्तीच्या मस्तकावर शिवलिंगासारखी रचना आहे. हे ‘हरी-हर ऐक्य’ म्हणजेच विष्णू (हरी) आणि शिव (हर) यांच्या एकरूपतेचे प्रतीक आहे. वारकरी संप्रदायात शैव आणि वैष्णव असा कोणताही भेद मानला जात नाही, देव एकच आहे, हा महान विचार यातून दिसतो.
- गळ्यातील कौस्तुभ मणी आणि तुळशीमाळ: ही वैष्णव परंपरेची प्रतीके आहेत, जी त्याच्या विष्णू अवताराची ओळख करून देतात.
मूर्तीचा इतिहास आणि काळाचा प्रभाव
पंढरपूरची ही मूर्ती नेमकी कधीची आहे, याबद्दल इतिहासकारांमध्ये आणि अभ्यासकांमध्ये विविध मते आहेत.
- पुरातत्वीय पुरावे: मूर्तीची घडण, तिची शैली आणि वापरलेला दगड (काळी वालुकाश्म शिळा) यावरून ही मूर्ती किमान ५ व्या ते ६ व्या शतकातील असावी, असा अंदाज काही तज्ज्ञ व्यक्त करतात.
- परकीय आक्रमणे आणि मूर्तीचे रक्षण: इतिहासात अनेकदा, विशेषतः मुस्लिम आक्रमणांच्या काळात, मूळ मूर्तीला वाचवण्यासाठी तिला लपवून ठेवले गेले आणि तिच्या जागी दुसरी मूर्ती ठेवली गेली. काही काळासाठी तर मूळ मूर्ती कर्नाटकातील विजयनगर साम्राज्यातही नेण्यात आली होती. त्यामुळे, आज आपण जी मूर्ती पाहतो, तिच्यावर काळाच्या ओघात अनेक बदल झाले असण्याची शक्यता आहे.
- झिजलेली मूर्ती आणि वज्रलेप: लाखो भक्तांच्या पदस्पर्शाने आणि अभिषेकाने मूर्तीची बरीच झीज झाली होती. त्यामुळे, तिचे संवर्धन करण्यासाठी तिच्यावर अनेकदा ‘वज्रलेप’ (रासायनिक प्रक्रिया) करण्यात आलेला आहे.
निष्कर्ष: विठ्ठल म्हणजे काय?
विठ्ठलाची मूर्ती ही केवळ दगडात कोरलेले रूप नाही, तर ते एक संपूर्ण तत्त्वज्ञान आहे.
- विठ्ठल म्हणजे भक्तीची शक्ती: जो देवालाही आपल्यासाठी थांबायला भाग पाडतो.
- विठ्ठल म्हणजे समता: जिथे कोणताही भेद नाही, केवळ प्रेम आहे.
- विठ्ठल म्हणजे स्थिरता: जो जीवनातील वादळांमध्येही अविचल राहण्याची प्रेरणा देतो.
- विठ्ठल म्हणजे आश्वासन: जो कमरेवर हात ठेवून सांगतो, “मी आहे तुझ्यासोबत.”
ही मूर्ती पाहिल्यावर शस्त्रधारी, मुकुटधारी राजाची भावना येत नाही, तर ती आपली ‘माऊली’ आहे, अशीच वात्सल्यपूर्ण भावना मनात येते. आणि हेच या मूर्तीचे सर्वात मोठे रहस्य आणि तिचे यश आहे.